Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In de vorige aflevering¹ ging het over armoede en ziekte. Naar aanleiding van een wetenschappelijk project van A. Merz e.a.² komen nu de onderwerpen onvrijheid en kennis aan de orde. Zaken als onvrijheid, onmondigheid en ongelijke verdeling van kennis worden nu kort besproken. Wat levert ons een vergelijking van zaken uit de slavernij met dezelfde zaken uit de context in de Nederlanden op?

Onvrijheid en kennis

Tot in de middeleeuwen bestond er slavernij in Europa.³ Heel veel slaven gingen naar moslimlanden. Het ging bijvoorbeeld om slaven uit Oost-Europa die op slavenmarkten werden verhandeld, bijvoorbeeld in Constantinopel. Zeelieden liepen ook een groot risico op de Middellandse zee tot slaaf te worden gemaakt. Dat gebeurde met duizenden Nederlanders in de zeventiende en de achttiende eeuw. Niet zelden werden deze tot slaaf gemaakten verminkt.

Ook in de Nederlanden kwam onvrijheid in allerlei varianten voor. Zo waren er op een altaar vrijgelaten slaven, ‘Zensualen’, halfvrijen die nog zekere verplichtingen kenden.⁴ Een officiële wijze van vrijlaten van een slaaf kon in een (roomse) kerk gebeuren in een plechtigheid bij het altaar. Er waren verder onder allerlei benamingen horigen en lijfeigenen.⁵ Deze waren er gedurende de gehele Nederlandse, koloniale slavernijperiode (ca. 1600-1863). Slavernij en andere vormen van onvrijheid werden als normaal beschouwd. Bij de afschaffing van de slavernij in Suriname in 1863 bleken er vrijgekomen slaafgemaakten te zijn die slavenhouder waren.⁶

In de steden bestond geen horigheid en lijfeigenschap. Er was wel altijd afhankelijkheid van bijvoorbeeld overheid, werkgever en instanties die armen bedeelden. Behalve bij een elitaire bovenlaag van de maatschappij was de vrije markteconomie bepalend voor de welstand van veel bevolkingsgroepen. Wie geen betaalde arbeid verrichtte, werd afhankelijk van vaak kerkelijke, soms burgerlijke bedeling. Iedereen moest werken, het kinderwetje van Van Houten⁷ kwam pas in 1874. Het kan niet worden ontkend dat er zo arbeidsdwang was. Formeel was er vrijheid, bijvoorbeeld de vrijheid om naar elders te vertrekken. De praktijk was hard omdat geen dorp of stad op eenvoudige, arme mensen zat te wachten.

Kennis van slavernij

Mijn grootvader De Vos zat in Leiden op een lagere school met wel 500 leerlingen. Hij haalde altijd het hoogste cijfer, dat in de negentiende eeuw een 6 was. De bovenmeester kwam thuis vragen of hij op school mocht blijven om daar tot onderwijzer te worden opgeleid. Dat kon niet, want hij moest aan het werk. Mijn vader zat in Leiden op een Christelijke school voor on- en minvermogenden, ook wel driecentschool genoemd naar het wekelijkse schoolgeld. Leerlingen die thuis geen eten kregen, werden op die school van een maaltijd voorzien. Mijn vader bleef tot zijn veertiende jaar op school waarna hij aan het werk moest. Hij moest overigens op zaterdag zijn vader al helpen bij het metselwerk. Mijn oudste tante moest op haar tiende jaar van school af om thuis te gaan helpen in de huishouding. Nadat de familie 300 jaar in Leiden had gewoond, was ik de eerste die meer dan een lagere schoolopleiding had. Mijn grootouders bezaten een Bijbel, een psalmboek en een klein geschiedenisboekje. Dat laatste is nu in mijn bezit.

Bij mijn grootouders kwam een oudoom, die weduwnaar was en zonder kinderen, regelmatig op bezoek. Mijn vader luisterde met twee broers ademloos naar de soldaten- en oorlogsverhalen van die oudoom, die zij opa noemden. Mijn vader en andere familieleden hebben nooit geweten waar die verhalen zich hadden afgespeeld. In de inmiddels gedigitaliseerde archieven vond ik dat hij bij de koloniale troepen had gediend. In de tabakspot van mijn grootvader bevond zich een koperen medaille waarvan niemand van de familie de herkomst heeft geweten. Ik kwam erachter dat het een Kratonmedaille was, gemaakt uit de in de Kraton, het paleis van de sultan van Atjeh, veroverde koperen kanonnen. De oudoom had gevochten in de eerste (1873) en/of de tweede (1873-1874) Atjeh-oorlog. Volgens een internationaal verdrag moest Nederland de piraterij vanuit Atjeh bestrijden.

Zou er teruggaande in de generaties veel kennis zijn geweest van slavernij? Mijn familie bestond uit eenvoudige vaklieden die moeite moesten doen om hun gezinnen van voedsel en kleding te voorzien. Zouden zij, loonslaven, hebben opgekeken van leven in onvrijheid?

Afsluiting

Ik kom nog eens terug op enkele uitspraken van slavernij-onderzoekers over slavernij en de positie van slaafgemaakten⁸: “vrijheid in afhankelijkheid en armoede”, “vrije economie niet goed voor de bevolking”, “vormen van arbeidsdwang na vrijlating”, “ongelijke verdeling van kennis” en “grote delen van de Nederlandse samenleving bij slavernij betrokken”. Opgemerkt wordt dat deze beweringen onder het opschrift ‘kerk’ zijn gedaan. Er is bij al die beweringen sprake van grote verontwaardiging over een vorm van grote sociale onderdrukking: woke! Verontwaardiging alleen is onwetenschappelijk en ook onhistorisch. Vroeger zag de wereld er anders uit dan nu. Dat geldt voor de wereld van de Nederlanden en die van de slavernij. Het is een triest wetenschappelijk dieptepunt de kerk (mede)verantwoordelijk te houden voor de gehele wereld van de slavernij van toen. Helaas gaat het in woke-wetenschap slechts over ongefundeerde verontwaardiging.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze en de volgende bijdragen zal in verband met het onderwerp ‘kerk en slavernij’ de context van de Nederlanden aan de orde komen. Als voorbeeld zal de stad Leiden worden gebruikt. Dat is de stad waar mijn familie sedert ongeveer 1640 heeft gewoond. Zo kan ik uit gegevens van mijn eigen familie de algemene waarnemingen bevestigen. Deze bijdrage zal gaan over armoede en ziekte. Er is daarover veel literatuur beschikbaar. Hier wordt een selectie geboden.¹

Armoede en ziekte

De industrie in Leiden was voornamelijk textielindustrie. Afhankelijk van schommelingen op de Europese textielmarkt waren er meer of minder werkelozen en dus armen. Er was een duidelijk onderscheid in klassen. Aan de ene kant waren er de bezitters van grondstoffen en werktuigen, aan de andere kant de loonarbeiders.

In de zestiende eeuw behoorde een derde van de bevolking van Leiden tot de armen. De armoede bleef. Dit hing samen met de achteruitgang in de textielindustrie met name sedert ongeveer 1670. De armen bestonden uit arme vreemdelingen, bedelmonniken, handwerkslieden zonder werk, weggelopen lijfeigenen, verbannen landlopers. Er was dus een hele schare van al dan niet zieke bedelaars.

Voor alle armen waren er verschillende instellingen, allemaal van godsdienstige aard. Voor de reformatie waren het vanzelfsprekend roomse instellingen, daarna gereformeerd/hervormd. Zo waren er verschillende gasthuizen: het Katrijnengasthuis, het Vrouwengasthuis, het Sint Elisabethgasthuis en het Heilige Geest-huis. Er was ook een Leprooshuis voor lepralijders. Lepra verdween uit Leiden in de loop van de zeventiende eeuw. Er waren ook Huiszittenhuizen voor de bedeling van Huiszitten-armen. Er waren verder Vrijwoningen, waaronder hofjes, om onder andere aan bejaarden woonruimte te bieden. Gedurende de Tachtigjarige Oorlog namen de gasthuizen ook gewonde soldaten op.

Op alle godsdienstige instellingen ten behoeve van armen had de plaatselijke overheid toezicht. Gestreefd werd naar een zekere vorm van centralisatie. Zo kwam er één Huiszittenhuis voor de bedeling van armen. Dat kende overigens een strenge inschrijfprocedure. Door economische achteruitgang nam de armoede in de negentiende eeuw toe. De overheid meende dat het hervormde Huiszittenhuis te ruim bedeelde en greep in, overigens zonder succes. De overheid steunde met name in de negentiende eeuw de kerkelijke armenzorg. De armen woonden verspreid over de stad. Er waren wel wijken met veel rijken, maar er was geen lompenproletariaat dat in een bepaald deel van Leiden woonde.

Getroffen door ziekten

Het slecht gevoede arme deel van de Leidse bevolking werd gewoonlijk het hardste getroffen door ziekten. In 1622 telde Leiden ongeveer 45.000 inwoners. Door pestepidemieën overleden van 1624 tot 1655 in totaal ongeveer 35.000 personen. In 1669-1670 was er een epidemie van vlektyfus, waarschijnlijk samenvallend met malaria. Er waren 7000 doden. In 1770-1771 waren pokken en pest in de Nederlanden, in 1808 was er roodvonk, in 1823 meer tuberculose dan gewoonlijk. Van 1849-1866 heerste er cholera. Dit eiste 5000 slachtoffers, meestal onder het arme deel van de bevolking.
De genoemde ziekten eisten ook hun tol in mijn voorgeslacht. Met name was er veel kindersterfte. Bedacht moet worden dat er pas in 1878 drinkwater van de Leidse Duinwatermaatschappij kwam.

Afsluiting

In het voorafgaande zijn slechts ziekten genoemd die in epidemievorm optraden. Ziekten zoals tuberculose waren altijd aanwezig. Ziekten verspreidden zich ook gemakkelijk, omdat het arme deel van de bevolking dicht opeengepakt in kleine huizen leefde. De rijke elite woonde ruim en kon de stad ook ontvluchten bij ziekten van epidemische aard door naar een buitenhuis te gaan.

Het accent ligt in deze bijdrage op armoede. Dat betekent niet dat de rest van de bevolking in rijkdom leefde. Dat deed slechts een kleine elitaire bovenlaag. Zo beschikte de inmiddels uitgestorven bestuurdersfamilie Van Reverhorst over bijna 1000 stuks tafellinnen en een eigen in China vervaardigd servies, voorzien van familiewapens, waarvan stukken nu nog in musea zijn te bewonderen. In de Oude Kerk te Zoetermeer bevindt het wapenbord van de familie Van Reverhorst zich nog boven een herenbank. Armoede werd grotendeels bestreden door kerken. De benodigde gelden waren en werden door particulieren bijeengebracht.

Kan nu worden gezegd, dat “Grote, met name private delen van de Nederlandse samenleving direct en grootschalig bij slavernij betrokken waren”?² Een groot deel van de Nederlandse samenleving was arm en ziek. Voor het grootste deel van de Nederlandse samenleving was het voeden en kleden van de familie van overheersend belang. Slechts een elitaire bovenlaag investeerde in handel met betrokkenheid van slavernij. Daarbij is het nog de vraag wat men van slavernij wist. Het grootste deel van de bevolking van Leiden was bezig met overleven. Bovendien was slavernij eeuwenlang normaal net zoals het ook normaal was dat men tot in de twintigste eeuw in Friesland en Drenthe in plaggenhutten woonde. Dat betekent geen vergoelijking, het gaat wel om feiten. Het is volstrekt onbegrijpelijk dat een universitair geschoold persoon kan beweren, dat “Grote, met name private delen van de Nederlandse samenleving direct en grootschalig bij slavernij betrokken waren”. Helaas gaat het zo in woke-onderzoek, waarbij de uitkomst tevoren reeds vaststaat.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Op Keti Koti (1 juli) wordt ieder jaar de afschaffing van slavernij herdacht. Slavernij dient te worden verworpen en de regering heeft ook excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. Voor Gereformeerd Venster levert dr. Dick de Vos een bijdrage aan het debat over de rol van de kerk. De artikelen die dr. De Vos heeft geschreven zijn ook op de website ‘Oorsprong’ verschenen. Over de vraag of de Gereformeerde Kerk een rol heeft gehad in het slavernijverleden en de slavenhandel en hoe groot die rol dan was, is vandaag de dag veel discussie. Hieronder een overzicht van de eerste tien bijdragen van. dr. De Vos.

Kerk en slavernij (1).
Kerk en slavernij (2).
Kerk en slavernij (3).
Kerk en slavernij (4).
Kerk en slavernij (5).
Kerk en slavernij (6).
Kerk en slavernij (7).
Kerk en slavernij (8).
Kerk en slavernij (9).
Kerk en slavernij (10).

De gereformeerde theologie van de zeventiende en achttiende eeuw droeg bij aan de conflictueuze en gewelddadige samenleving van die tijd en vormde een legitimatie voor de slavernij. Aldus Ben Ipenburg die promoveert op een onderzoek naar de relatie tussen christelijk geloof en slavernij.

In het Reformatorisch Dagblad van 30 mei wordt zijn dissertatie beschreven. Daaruit blijkt dat de promovendus van mening is dat het wreed behandelen van slaven ook met godsdienst te maken had. Ipenburg zoekt in zijn studie naar antwoorden op de vraag hoe het mogelijk was dat het christelijk geloof de slavernij in de tijd van de Republiek niet afkeurde. Hij spreekt van de waarheidsclaim van de gereformeerde theologie. ‘De zelfverzekerdheid de enige en exclusieve christelijke waarheid te vertegenwoordigen gaf ruimte voor de soms ‘genadeloze’ bestrijding van de ‘andersgelovige’ en in bredere zin ‘de ander”. Als specifieke basis voor de slavernij noemt Ipenburg ook de Cham-theorie (Gen. 9:25). De vervloeking van Cham was volgens hem lange tijd een legitimatie voor de slavernij van zwarte mensen. Om zijn standpunt te onderbouwen noemt hij onder andere de predikant J.E.J. Capitein (ca. 1717-1747), die – ondanks dat hij zelf slaaf was geweest – op Bijbelse, rechtskundige en politieke gronden vond dat de slavernij niet strijdig was met de christelijke vrijheid.

Afkeuring

Dat er ook andere geluiden waren, ontkent de promovendus niet. Die waren volgens hem echter ver in de minderheid en incidenteel. Daar is wel het nodige op af te dingen. Niet ontkend kan worden dat iemand als Godefridus Udemans ruimte bood voor de slavernij. Onder bepaalde omstandigheden was die volgens hem toegestaan, maar als slaven christen werden, moesten zij op den duur de vrijheid krijgen. De Coevordense predikant Johannes Picardt stelde dat de slavernij geoorloofd was en beriep zich daarbij op de Cham-theorie. Veel predikanten uit die tijd keerden zich wel tegen de slavernij en wezen die uit principe af. Idenburg ontkent dat niet. Hij noemt theologen als Van Poudroyen (een leerling van Voetuis), Hondius, De Mey, Smijtegelt, De Raad en Koelman. Zij waren, zegt hij, kritisch op (aspecten) van de slavernij.

Opvallend is dat de auteur speciaal ingaat op Zeeland, waar de Middelburgse Commercie Maatschappij vanaf half achttiende eeuw voornamelijk handelde in slaven. Opvallend, omdat juist vanuit Zeeland principiële Bijbelse bezwaren tegen de slavernij klonken. Ik noem allen maar Bernardus Smijtegelt en Jacobus Koelman. Maar niet alleen uit Zeeland werden die bezwaren geuit. Ook andere theologen van de Nadere Reformatie keerden zich tegen de slavenhandel, zoals Wilhelmus a Brakel, Carolus Tuinman en Johannes Beukelman.

Exodus 21:16

Zij beriepen zich voor hun bezwaren op Exodus 21:16: ‘Verder, zo wie een mens steelt, hetzij dat hij dien verkocht heeft of dat hij in zijn hand gevonden wordt, die zal zekelijk gedood worden’, en op 1 Timótheüs 1:10 waar Paulus ‘mensendieven’ noemt als degenen voor wie de wet is gesteld. Daarover zegt Tuinman in zijn Catechismusverklaring (1739): ‘Die mensen, hetzij vrijgeborenen, hetzij slaven van andere wegvoert, verkoopt (…) wordt een mensendief genaamd. Dit is nog evenzoveel zwaarder dan veedieverij als een mens waardiger is dan een beest’. Smijtegelt schrijft bij de verklaring van het achtste gebod als een van de eerste vormen van dieverij: ‘Eerst. Kunnen wij grove dieverij begaan met een mens te stelen. Dit soort van dieverij wordt begaan in de slavenhandel; die een mens steelt, zegt God, zal zekelijk gedood worden. Is dat niet droevig, daar hebben de christenen een handel van gemaakt. Ach! mochten de mensen, die zo verkocht, vervoerd en dikwijls daarom vermoord worden, eens spreken, zouden ze niet zeggen als eertijds Jozef: Ik ben diefelijk ontstolen uit mijn land? (Gen. 49:15)’. Bij Wilhelmus a Brakel lezen we in de Redelijke Godsdienst dezelfde bezwaren.

In het debat over racisme wordt gesteld dat de Amsterdamse kerken gefinancierd zijn met de opbrengsten van de slavenhandel. In zijn boek ‘Geschiedenis van de WIC’ (1994) heeft prof. H. den Heijer aangetoond dat de gereformeerde kerk destijds niet in de slavenhandel geïnteresseerd was. Dat tegen de slavenhandel niet of niet genoegzaam door predikanten van die kerk zou zijn geprotesteerd, kan evenmin staande worden gehouden. Het is overigens gemakkelijk om met de bril van de 21e eeuw een oordeel te vellen over de geschiedenis van toen.

Dit artikel is met toestemming van de redactie overgenomen uit De Saambinder. De originele bronvermelding luidt: Silfhout, W., 2024, Gereformeerde leer en slavernij, De Saambinder 102 (24): 11.

Slavernij is volstrekt geen gereformeerd leerstuk, maar een compromis met het geld, waartegen Bijbelse principes het moesten afleggen. Calvijn was radicaal tegen.

Ben Ipenburg stelt in zijn dissertatie dat de slavernij in de tijd van de Republiek mede door de gereformeerde theologie werd gelegitimeerd (RD 30-5). Hij stelt dat die bijdroeg aan een „gewelddadige samenleving” en aan „genadeloze bestrijding” van „de Ander”. Deze scherpe veroordeling lijkt echter meer gebaseerd op een postmoderne afwijzing van een orthodox-christelijke theologie dan op een inhoudelijke bronnenstudie.

Principieel veroordeeld

Op basis van theologische bronnen is veel beter vol te houden dat de slavernij een uiterst ongereformeerde instelling is. Juist bij Calvijn, de vader van de gereformeerde theologie, treffen we een radicale veroordeling van de slavernij aan. In zijn commentaar op Genesis 12:5, waar voor het eerst in de Bijbel over slavernij wordt gesproken, keurt hij deze in krachtige bewoordingen af. Hij schrijft: „[Het] blijkt dat kort na de zondvloed door de boosheid der mensen de vrijheid, die van nature aan allen eigen was, voor een groot deel onder het menselijk geslacht te loor is gegaan. (…) Dit is zeker, dat de orde der natuur vreselijk geweld is aangedaan; omdat toch de mensen geschapen waren om onderling gemeenschap te onderhouden. Hoewel het nuttig is, dat de een boven de ander staat, toch moet als onder broeders de gelijkheid worden bewaard.”

In zijn spoor hebben gereformeerde theologen de slavernij daarom principieel veroordeeld. Toen dan ook in 1596 in Middelburg een buitgemaakt Portugees slavenschip arriveerde, bepaalden de gereformeerde burgemeesters dat de slaven moesten worden vrijgelaten, hoewel de kapitein hen had willen verkopen. Nog in 1629 vroeg de classis Walcheren aan de gereformeerde kerkenraad in Batavia of het voor een christen niet onstichtelijk en ongeoorloofd was om slaven te hebben (in Oost-Indië had men ook slaven, maar dan Aziatische).

Romeinse recht

Het is echter te vrezen dat men in Batavia aan deze vraag geen boodschap had. Naast de principiële gereformeerde lijn klonk namelijk ook een andere stem. De eminente jurist en rekkelijke arminiaan Hugo de Groot betoogde dat slavernij niet tegen de menselijke natuur inging, maar een natuurlijke en aanvaardbare toestand was. Voor deze gedachtegang beriep hij zich op het klassieke Romeinse recht, waarin slavernij werd geaccepteerd als een normale maatschappelijke status. Slavernij was een wettige en acceptabele contractsvorm, zo betoogde hij in dat spoor.

De invloedrijke Hugo de Groot wist velen van zijn standpunt te overtuigen. Zelfs iemand als de gereformeerde Zeeuwse dominee en nadere reformator Godefridus Udemans neemt in zijn bespreking van de zeevaart in ”Het Geestelijk Roer” de argumentatie van Hugo de Groot over, terwijl hij kritiek uitoefent op veel andere kwalijke en zondige praktijken van zeelieden.

Ernstige zonde

Uiteraard kwam de redenering van Hugo de Groot de Nederlandse kooplieden goed uit. Nadat de Republiek in 1630 een groot deel van Brazilië met de daar aanwezige, op slavernij draaiende plantage-economie had veroverd, werd de Nederlandse elite plotseling met slavernij geconfronteerd. In plaats van Calvijns principiële koers te volgen en de slaven vrij te laten, besloten de West-Indische Compagnie (WIC) en de Staten om de status quo voort te zetten en volop te participeren in de lucratieve slavenhandel. Het geld won het dus van de principes en kreeg daarbij steun van Hugo de Groot.

En met die verfoeilijke handel deden inderdaad ook gereformeerde kooplieden mee, net zoals een aantal gereformeerde dominees de bestaande toestand accepteerden en de gedachtegang van Hugo de Groot overnamen. We moeten vaststellen dat menig gereformeerde, zowel onder kooplieden als onder predikanten, zich aan de slavernij bezondigde. Tegelijkertijd bleven precieze theologen zoals Voetius en Hondius zich principieel verzetten tegen de slavernij als een ernstige zonde en een inbreuk op de menselijke waardigheid. Slavernij is dus volstrekt geen gereformeerd leerstuk, maar een compromis met het geld, waartegen Bijbelse principes het moesten afleggen. Het is te vrezen dat dit laatste nog altijd regelmatig voorkomt.

Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen uit het Reformatorisch Dagblad. De volledige bronvermelding luidt: Biemond, A.J., 2024, Slavernij is beslist ongereformeerd, Reformatorisch Dagblad 54 (59): 20-21 (artikel).

Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze bijdrage zal weer aandacht worden geschonken aan het boek van R. M. Allen c.s., in het bijzonder aan de bijdrage van dr. M. Stoutjesdijk ‘In openlijke strijd met den geest des Christendoms? De kerk in het Nederlandse slavernijverleden.’¹ Stoutjesdijk is als wetenschapper aan de PThU (Protestantse Theologische Universiteit) werkzaam en is ook onderzoeker in het NWO (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) project over kerk en slavernij.

Enkele punten uit het boek

Steeds wordt gesproken over de Nederlandse Gereformeerde Kerk. Die kerk bestond slechts in geestelijke zin en niet als organisatie. Tot 1816 waren er evenveel Gereformeerde Kerken als gewesten. Ook in de Generaliteitslanden (Brabant, Limburg, Zeeuws-Vlaanderen) waren er gemeenten. Die waren met classes in een gewest verbonden. Dat was ook het geval voor gemeenten in het buitenland bijvoorbeeld in België. Indien in een handelsplaats van de WIC (West-Indische Compagnie) of VOC (Verenigde Oost-Indische Compagnie) zich een gereformeerde gemeente had gevormd behoorde die tot een Nederlandse classis, vaak de Classis Amsterdam of Walcheren. De plaatselijke gemeente regeerde zichzelf volgens de kerkorde. Bij vragen of problemen kon men zich tot de classis wenden.

In de gepubliceerde classicale acta en de acta van de synode van Holland tot 1620 is niets over slavernij te vinden. In de Friese classicale acta tot 1658 en de synodale acta tot 1700 wordt slechts gerept van het vrijkopen van (Harlinger) zeelieden die in de Middellandse zee in slavernij waren geraakt.

In 1628 en 1629 noemden de Classes Amsterdam en Walcheren slavernij “niet-christelijk en ongeoorloofd”. Stoutjesdijk acht dit “rijkelijk laat”. Dit is typisch met een eenentwintigste-eeuwse bril kijken. De Classis hield zich alleen met vragen van de plaatselijke gemeenten bezig. Bovendien mochten op de agenda alleen kerkelijke zaken staan.

De gewestelijke kerken en plaatselijke gemeenten in de Nederlanden stonden onder toezicht van de overheid. Die overheid was in de koloniale gebieden de WIC of VOC, die zowel private onderneming als vertegenwoordiger van de staat waren.

“De Gereformeerde Kerk, de publiek erkende kerk van de Nederlanden, was een betrouwbare partner van die compagnieën en de overzeese autoriteiten waar het ging om de inrichting van de koloniale samenlevingen gedurende meer dan tweehonderd jaar”. Dit is volstrekt onjuist. Een gereformeerde gemeente in een handelspost stond onder het staatsgezag van WIC of VOC. Deze ondernemingen richtten de handelspost in. De Gereformeerde Kerk in de Nederlanden had daar niets mee te maken.

“De kerk leverde onder meer predikanten voor op schepen, tijdens oorlogen en in de koloniën, en sprak zich zelden of nooit uit tegen het instituut slavernij of specifieke praktijken van slavernij”. Een kandidaat diende door de classis tot het ambt te worden toegelaten. Bij een beroep diende classis dat goed te keuren. De overheid had ook toezicht op het beroepen van predikanten. Voor de genoemde situaties was de procedure hetzelfde als in de Nederlanden. Er is sterke overeenkomst met de huidige situatie bij een leger- of vlootpredikant. Een leger- of vlootpredikant is tot het ambt toegelaten en krijgt van de kerk toestemming om leger of vloot te dienen. Dat doen zij als geestelijke verzorgers. Zij dienen ook in oorlogssituaties en in legerkampementen in het buitenland. Als een predikant zich inlaat met voor leger of vloot ongewenste zaken, dan kan die predikant op het eerste vliegtuig naar Nederland worden gezet. De leger- of vlootpredikant is er voor de geestelijke zorg en dient zich niet met militaire zaken te bemoeien. De situatie toen en nu is in wezen niet verschillend. In 1816 stichtte Koning Willem I de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK). Die kerk werd uiteindelijk bestuurd vanuit het in de Franse tijd opgerichte Ministerie of Departement van Eredienst. In 1852 trok de overheid zich terug van de NHK. De koloniale kerken bleven onder koninklijk gezag.

Het beheer was in de Nederlanden gescheiden van de kerkregering. De kerkenraad had daar niets over te zeggen. Met kerkbouw had de kerkenraad dus niets te maken. Bij die kerkbouw kan van alles verkeerd zijn gegaan. Dat kan echter de plaatselijke gemeente en haar kerkenraad, laat staan de Gereformeerde Kerk of de Nederlandse Hervormde Kerk, niet worden verweten.

Afsluiting

“De kerk was van groot belang voor de ideologische legitimatie van kolonialisme en slavernij, de kerk was een belangrijke hoeder en vormgever van de koloniale samenlevingen”. Dit soort onbewezen stellingen waarin de kerk van alles de schuld krijgt, maakt duidelijk dat het om ‘woke’-onderzoek gaat. De schuld van de kerk staat bij voorbaat vast. Dat is onwetenschappelijk. Iets meer aandacht voor kerkgeschiedenis lijkt verder op een kerkelijke universiteit geen overbodige luxe. In volgende bijdragen zal op enkele algemene aspecten verder worden ingegaan.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze bijdrage zal aandacht worden geschonken aan twee belangrijke boeken uit het slavernij-onderzoek. Het eerste handelt over de grootste slavenhandelaren van Amsterdam.¹ Het tweede boek wil rekenschap afleggen over het slavernijverleden.² In een afsluiting worden nog enkele opmerkingen gemaakt.

De grootste slavenhandelaren van Amsterdam

In dit boek van de historici Negrόn en Den Oudsten wordt een volledig en uitstekend gedocumenteerd beeld gegeven van de Amsterdamse private slavenhandel. De WIC (West-Indische Compagnie) had aanvankelijk het monopolie. Voor Suriname werd de slavenhandel in 1738 vrijgegeven. De Sociëteit van Suriname (1683-1795), een particuliere onderneming, die verantwoordelijk was voor Suriname, vertegenwoordigde dus ook de overheid. De plantagehouders hadden inspraak in de regering.

Bij de plantages was een grote behoefte aan slaven als arbeidskrachten. Johan Matthijs Smitt (overleden 1756), uit Duitsland afkomstig, vernam daarvan en richtte vervolgens zijn bedrijf in de handel in slaven op in Amsterdam. Zijn zoon Coenraad (1727-1779) kwam ook in het bedrijf dat voortaan onder de naam Johan Matthijs Coenraad Smitt optrad. De Amsterdamse private bedrijven verhandelden 32000-37450 slaven, waarvan de Smitten er 11000-13000 voor hun rekening namen. De slaven werden aan de West-Afrikaanse kust ingekocht, per schip naar Suriname gebracht en daar verkocht. Bij de retourreis werden koloniale producten als suiker vervoerd.

Op grond van onderzoek aan vele notariële akten uit het gedigitaliseerde Amsterdamse notarieel archief werden gedetailleerde feiten gepresenteerd over het bedrijf dat van 1741-1776 in de slavenhandel actief was. Opvallend was dat er veel kinderen werden verhandeld. Met name zijn veel zaken over het schip ‘’t Gezegend Suikerriet’ weergegeven. Mishandelingen van bemanningsleden en slaven kwam regelmatig voor. Bij een kapitein van genoemd schip werden slaven zo erg mishandeld dat de kapitein in Suriname van het schip werd verwijderd. Ook in Suriname leidden de slaven een wreed bestaan. Er stierven meer slaven dan er werden geboren. Dit moeten er zeker enkele honderden per jaar zijn geweest. Er was dus een constante aanvoer van slaafgemaakten nodig.

Opvallend is dat de Smitten voortdurend in de slavenhandel bleven varen. Andere bedrijven vonden lucratievere handel voor hun schepen. De wisselende conjunctuur beïnvloedde alle handel negatief. De Smitten waren Evangelisch-Luthers en hadden een zakelijk netwerk onder hun geloofsgenoten. Er is geen enkele relatie van het bedrijf van de Smitten met de gereformeerde kerk. De Smitten leefden in Evangelisch-Lutherse kring, waardoor het logisch lijkt dat zij hun werknemers en contacten daar zochten.

Rekenschap

Het boek Rekenschap is geschreven door de emeritus hoogleraar koloniale en postkoloniale geschiedenis aan de Leidse Universiteit G. Oostindië. In het boek gaat het om algemene aspecten van kolonialisme, slaafgemaakten en handel in slaafgemaakten. Slavernij is een universeel verschijnsel. In West- en Zuid-Europa was slavernij van land- of streekgenoten verboden. Het kon echter geen kwaad om mensen uit een ander continent tot slaaf te maken.

Het ging de Nederlanders die bij kolonialisme en slavernij waren betrokken om geld te verdienen. Op plantages waren arbeidskrachten nodig. Bij een tekort aan slaven werd in Nederlands Indië met succes van contractarbeiders gebruik gemaakt. Dat lukte in Suriname veel minder goed. De meeste plantages gingen failliet. In Indonesië zijn weinig sporen van slavernij. Slavernij was niet erg bepalend voor de ontwikkeling van Indonesië. Dat is anders in Suriname, waar dat wel het geval was. Op genuanceerde wijze wordt in dit boek over het koloniale verleden gesproken.

Afsluiting

In het eerstgenoemde boek wordt in detail de private handel in slaafgemaakten besproken. Die private handel is van kleine omvang vergeleken met de handel van de WIC. De gereformeerde kerk komt in dit boek niet aan de orde. De grootste slavenhandelaar was meelevend evangelisch-luthers. Zijn slavenhandel had echter niets te maken met de evangelisch-lutherse kerk. Ik kon niet vinden of er bijvoorbeeld een ziekentrooster of godsdienstonderwijzer aan boord van de schepen was. In het tweede boek komen godsdienst en kerk niet specifiek aan de orde. Het boek wil duidelijk maken dat de koloniale geschiedenis ook tot de Nederlandse geschiedenis behoort. Ook wordt duidelijk gemaakt dat slavernij met racisme is verbonden. Deze boeken bieden geen steun voor de opvatting van Merz c.s.³ van sterke betrokkenheid van de gereformeerde kerk bij slavernij.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten