Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze aflevering van ‘Kerk en slavernij’ zal een begin worden gemaakt met kort aandacht te schenken aan verschillende boeken, die handelen over een mogelijke relatie tussen kerk en slavernij.

Bij het schemerlicht van hun tijd

Schutte behandelt in Het Calvinistisch Nederland. Mythe en werkelijkheid¹ de zeventiende-eeuwse gereformeerden en de slavenhandel. Juristen hadden in de zeventiende eeuw in navolging van Hugo de Groot (1583–1645) slavernij en slavenhandel aanvaard. Onder bepaalde randvoorwaarden hebben gereformeerde theologen dat ook gedaan. Echter, gezaghebbende predikanten als B. Smytegelt (1665–1739) en J. Hondius (1563–1612) hebben zich verzet tegen slavernij en slavenhandel. Ook het Schatboek van Z. Ursinus (1534–1583) en F. Hommius (1576–1642) deed dat. Officiële kerkelijke vergaderingen zoals de classes die het meest met de overzeese wereld te maken hadden, Amsterdam en Walcheren, spraken zich tegen slavernij en slavenhandel uit. Toch werd in de Oost door predikanten slavernij gezien als een tot de samenleving behorend verschijnsel. Die samenleving werd als een ordening van God gezien. Tenslotte moet nog het invloedrijke werk over de Heidelbergse Catechismus van G. Voetius (1589–1676) worden genoemd. Volgens Schutte kon Voetius God niet anders dienen dan radicaal en daarom wees hij slavernij en slavenhandel af.

De gereformeerde kerk onder de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)

Schutte stelt dat de calvinistische opvattingen de wortel van de slavernij aantasten.² Slavernij was op de Nationale Synode van Dordrecht 1618–1619 geen apart onderwerp. In verband met de doop kwam de slavernij aan de orde³: “Die nu gedoopt zijn, dat zodanigen hetzelfde recht van vrijheid, hetwelk andere christenen hebben, behoren te genieten, en door verkoping of door enige andere vervreemding van de christelijke meesters of heren wederom in de macht der heidenen niet behoren te worden overgegeven.” Door de slaven niet te laten dopen omzeilden de slavenhouders het synodale voorschrift. De VOC kende wel een zorgplicht voor slaven, toch ging de baat uit voor het gereformeerde beginsel. Schutte maakt duidelijk dat de wereld van de zeventiende eeuw voor ons een vreemde wereld is. Opgemerkt wordt dat Schutte de term ‘gereformeerde kerk’ gebruikt. Daarmee bedoelt hij de plaatselijke kerk.

Het Indisch Sion

Een reeks auteurs schrijft in het boek Het Indisch Sion⁴ over de gereformeerde kerk onder de VOC. Het gaat hierbij steeds over bepaalde gereformeerde kerken. De redacteur G.J. Schutte maakt duidelijk dat het de VOC om winst ging. De kerk was afhankelijk van de VOC. Schutte acht de geleverde kritiek op de kerk onverdiend. Er is geen reden tot morele veroordeling. In het boek is niets te vinden over kerkelijke betrokkenheid bij slavernij.

Geloof in de Nieuwe Wereld. Ontmoeting met Afrikanen en indianen

Het boek Geloof in de Nieuwe Wereld⁵ is geschreven als proefschrift door L.J. Joosse, vrijgemaakt gereformeerd predikant en kerkhistoricus. Joosse trekt een viertal conclusies. Predikanten hebben de politieke en sociale vrijheid niet verabsoluteerd, maar de opkomende slavernij gerelativeerd in de context van sociale instituten als opkomende massale contractarbeid en leef- en werktoestanden in veenkoloniën. De bestaande top-down-gezagsverhoudingen, ook tussen overheid en kerk, werden geaccepteerd. Tegelijk bleef het gezag begrensd door overschrijding van bevoegdheden waarom in het geval van slavernij mensenroof en mishandeling als gruwelijk werd gevonnist door klassiek gereformeerde en piëtistisch georiënteerde kerkvergaderingen en predikanten. Sommige predikanten kozen de weg van het pastoraal protest, anderen praktiseerden een frontaal polariserende benadering, weer anderen zetten de toon voor legaliseren van slavernij en slavenhandel op grond van de zogeheten Cham-theorie: ‘Kanaän (de zoon van Cham) zij hem (Sem) een knecht’ (Gen. 9:26). De tegenstanders van slavernij en slavenhandel kregen de academische steun van G. Voetius. Leiders van de WIC (West-Indische Compagnie) en coccejaans-georiënteerde predikanten (volgelingen van J. Coccejus (1603–1669), theoloog van het verbond) grepen na 1670 ook naar het Bijbelverhaal over Chams vloek om slavernij en slavenhandel te rechtvaardigen.

Besluit

Er zijn predikanten geweest die op grond van de vloek van Cham slavernij en slavenhandel aanvaardden. Vele predikanten zetten zich af tegen slavernij een slavenhandel. Dat geldt ook voor kerkelijke vergaderingen. Er is gewezen op de omstandigheden van de tijd en de gezagsverhoudingen, ook die tussen de overheid en de kerk. De bewering door Merz en anderen⁶, dat ‘de kerk’ bij slavernij en slavenhandel betrokken was, is onbewezen en onjuist.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten

1. G.J. Schutte, ‘Bij het schemerlicht van hun tijd. Zeventiende-eeuwse gereformeerden en de slavenhandel,’ in: G.J. Schutte, Het Calvinistisch Nederland. Mythe en werkelijkheid, Hilversum, 2000, p. 27-45.
2. G.J. Schutte, ‘De gereformeerde kerk onder de Verenigde Oostindische Compagnie,’ in: G.J. Schutte, Het Calvinistisch Nederland. Mythe en werkelijkheid, Hilversum, 2000, p. 46-75.
3. Acta van de Nationale Synode van Dordrecht 1618-1619, Dordrecht, 1621, p. 55.
4. G.J. Schutte, Het Indisch Sion. De Gereformeerde kerk onder de Verenigde Oost-Indische Compagnie, Hilversum, 2002.
5. L.J. Joosse, Geloof in de Nieuwe Wereld. Ontmoeting met Afrikanen en indianen, Kampen, 2008. Zie met name p. 511-529.
6. A. Merz, G. Harinck, R.M. Allen, M. Stoutjesdijk, ‘Kerk en slavernij in het Nederlandse koloniale rijk’, in: Handelingen 2023/1, p. 33-40.