Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In dit derde stukje naar aanleiding van de bundel onder redactie van B. de Leede en M. Stoutjesdijk¹ worden nog drie bijdragen besproken. Aan het eind van dit derde stukje zal een algemene conclusie worden getrokken.

G. Mak

Dr. G. Mak is hoogleraar politieke geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Zij beschrijft de zending van de Utrechtse Zendingsvereniging, die tot het reveil wordt gerekend, in Nieuw-Guinea. De zendelingen hadden hulp nodig bij het oprichten van hun zendingspost en kochten daar slaven voor, meestal kinderen. Die werden als bedienden ingezet. De zendelingen kregen geen voet aan de grond. Later ging het beter na de bestrijding van een pokkenepidemie. Het aankopen en dus handelen in slaven leidde tot hevige discussie in Nederland.

M. Stoutjesdijk

Dr. M. Stoutjesdijk is historicus en mederedacteur van de besproken bundel. Hij gaat in op de ‘vloek van Cham’ uit Gen. 9:21-27. De vloek van Cham² is door de medicus en Drentse predikant Johan Picardt (1600-1670) in verband gebracht met slavernij. De enige navolgers van de visie van Picardt die werden gevonden, waren de van oorsprong slaafgemaakte Jacobus Capitein (1717-1747) en de Zeeuwse predikant Mattheus Gargon (1661-1728). Opgemerkt wordt dat Picardt wel meer ongebruikelijke verklaringen voor groepen mensen geeft. Stoutjesdijk noemt niet de Utrechtse scriptie van M.M. ten Oever.³

D.L. Noorlander

D.L. Noorlander, PhD, is assistent-hoogleraar aan de State University of New York at Oneonta. Hij biedt een nabeschouwing op de artikelen van de bundel. Zo stelt hij dat de van afkomst slaafgemaakte predikant J. Capitein een gebrek aan handelingsmogelijkheden had. Dat betekent dat Capitein niet de mogelijkheden had zoals tegenwoordig, dat hij kon zeggen wat hij wilde. Hij spreekt ook van complexiteit, verdeeldheid en verschil binnen één en dezelfde kerk. Ook constateert hij een beperkte vorm van kerk zijn van de koloniale kerk. Via de classicale deputaten ziet hij samenwerking van kerk en West-Indische Compagnie (WIC) en Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Als er al tegenstemmen tegen slavernij in de kerk waren, dan waren dat fluisterstemmen. De kerk was een kerk van slavenhouders. Predikanten hadden namelijk slaven in dienst als bedienden. Er was zelfs een predikant die meerdere slaven hield en aan koloniale handel deelnam.

Iets over de verhouding kerk – staat in de Nederlanden

De WIC functioneerde van 1621-1674 en van 1675-1792, de VOC van 1602-1792. De Nederlandse gereformeerde kerk, als geestelijke organisatie, is gevormd ‘onder het Kruis’, onder een vijandelijke overheid. Die kerk organiseerde zich naar Frans gereformeerd model, zoals blijkt uit de acta van synoden vanaf Emden 1571. De overheid heeft nooit een kerkorde goedgekeurd. De door de Staten- Generaal als landvoogd aangestelde Engelse graaf Leicester approbeerde de kerkorde van Den Haag 1586, maar de Staten negeerden dat na diens vertrek. Door de Unie van Utrecht 1579 was de kerk gewestelijk georganiseerd in zeven gewestelijke kerken met elk hun kerkorde. Op de bekende synode van Dordrecht 1618-1619 was een grote overheidsdelegatie aanwezig.⁴ De Dordtse kerkorde werd wel door de synode aanvaard, maar nooit goedgekeurd door de Staten-Generaal wegens tegenstand uit de gewesten. Dit was met name over de rechten samenhangend met de eigendom en ook de mate van invloed van de overheid in de kerk. De gereformeerde kerk was door het publieke recht toegelaten tot het publieke domein. De gereformeerde kerk was dus de publieke kerk. De overheid had veel te zeggen over en in die kerk.⁵ De kerk wilde zichzelf regeren, maar dat stond de overheid niet toe. De overheid volgde de visie van Hugo de Groot (1583-1647) die de staat boven de kerk stelde.⁶ De overheid had zeggenschap in de benoeming van ambtsdragers en mocht afgevaardigden naar kerkelijke vergaderingen sturen. Kritiek op de overheid vanaf de kansel of in geschriften was slechts voorbehouden aan enkelen zoals G. Voetius (1589-1676) die met zijn visie tegen slavernij grote invloed had. Opgemerkt wordt nog dat in de Nederlanden geen slavernij was. Het moge duidelijk zijn dat er voortdurend spanning was in de relatie kerk – staat.

Iets over de verhouding koloniale kerk – staat

De WIC en de VOC waren niet alleen handelsonderneming, zij waren tegelijkertijd ook de staat in de gebieden waar zij werkzaam waren. De combinatie handelsonderneming-staat handelde in allerlei waren, waaronder producten die door slaven waren geproduceerd, en hield zich ook met de handel in slaven bezig. WIC en VOC vertegenwoordigden dus het publieke gezag. Binnen hun organisatie was behoefte aan geestelijke verzorging. Die kon alleen maar komen vanuit de publieke kerk, de gereformeerde kerk in de Nederlanden. De classes in Nederland vanwaar handel werd gedreven voor WIC en VOC, die van Walcheren en Amsterdam, lieten na onderzoek kandidaten toe tot het ambt van predikant of de bediening van ziekentrooster. De WIC en VOC namen de nodige geestelijke verzorgers in dienst en zorgden in materieel opzicht voor hen. De predikanten en ziekentroosters werkten vaak als eenling op schepen, in forten en koloniale vestigingen. Meestal bestond hun gehoor uit zeelui, soldaten en compagniemedewerkers, soms was er een gemeente georganiseerd. Het kerkelijk leven week aanzienlijk af van wat in de Nederlanden gebruikelijk was. Zo was er relatief weinig bediening van het Heilig Avondmaal. Predikanten en ziekentroosters stonden onder het directe gezag van bestuurders van WIC en VOC. Voor zover men van kerk of gemeente kan spreken, stond ook die onder het directe gezag van de regeerders van WIC en VOC. De deputaten van de betrokken classes hielden contact met ziekentroosters, predikanten, kerken of gemeenten op schepen, forten of koloniale vestigingen, maar ook met WIC, VOC en admiraliteiten. Dit verliep moeizaam door de grote afstanden.

Het is duidelijk dat geestelijke verzorgers, koloniale kerken of gemeenten door hun positie structureel met WIC en VOC verbonden waren. Men kan dat de geestelijke verzorgers, koloniale gemeenten of kerken niet verwijten. Het was een bij voorbaat onontkoombaar en vaststaand feit. Dit essentiële punt is in genoemde bundel ten onrechte niet gehonoreerd.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten

1. B. de Leede, M. Stoutjesdijk, Kerk, kolonialisme en slavernij, Utrecht, 2023.
2. Cham is de naam van Egypte, en kan ook warm, heet, of de donkerrode betekenen. S.J. van Ronkel, Woordenboek der eigennamen, Groningen, 1835, p. 64.
3. M.M. ten Oever, Wist men beter? De Nederlandse opinie over de morele kant van de slavenhandel in de zeventiende eeuw, scriptie geschiedenis, Universiteit van Utrecht, 2012.
4. W.J. op ’t Hof, ‘Inleiding en teleurstelling’, in: W.J. op ’t Hof e.a., Dordrechts erezuil herdacht en herleefd, Apeldoorn, 2018, p. 11-36.
5. Zie bijvoorbeeld J. Karsseboom, De jure summi imperantis circa sacra, Leiden, 1756; J.C. Druman, De jure summi imperantis circa sacra, Leiden, 1764.
6. Zie zijn De imperio summarum potestatum circa sacra, in 1647 gepubliceerd.