Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Betrokkenheid van de kerk

In een vorige bijdrage is er op gewezen dat A. Merz, G. Harinck, R.M. Allen en M. Stoutjesdijk¹ menen dat er een instituut Gereformeerde Kerk is, dat met alle lidmaten sterk bij slavernij is betrokken.² Zo’n veertig auteurs hebben in een uitgebreid onderzoek over slavernij in verband met Amsterdam weinig of niets over de kerk gerapporteerd.³ Genoemde auteurs Merz en de anderen stellen dan⁴:

“Nochtans was de rol van de Amsterdamse classis in de Gereformeerde Kerk (de bevoorrechte kerk in de Nederlandse Republiek) van groot belang, omdat zij (a) betrokken was bij de start van de koloniale ondernemingen; (b) verantwoordelijkheid droeg voor de overzeese koloniale kerken (samen met de classis van Walcheren); en (c) regelmatig te maken had met (voormalige) tot slaaf gemaakte en vrije zwarten op Nederlands grondgebied (zie bijv. Hondius 2008).”

Overheid en gereformeerde religie

De gereformeerde religie was de publieke religie die door de overheid door het publieke recht was toegelaten. De overheid was de hoogste macht, ook voor de kerk. Een kerkorde moest in het geval van Holland door de Staten van Holland worden goedgekeurd. Die Staten hebben nooit een kerkorde goedgekeurd, de Dordtse Kerkorde 1619 werd bij provisie (voorlopig) goedgekeurd. Opgemerkt wordt dat er naast de publieke gereformeerde religie, ook getolereerde en verboden religies waren. Er was vrijheid van geweten.⁵

Het gereformeerde kerkverband volgens de Dordtse Kerkorde 1619

De gereformeerde kerk, dat is de plaatselijke kerk of gemeente.⁶ Die is compleet kerk (maar niet het totale kerkverband). Alle kerkelijke macht berust bij de plaatselijke kerk. Die wordt door de kerkenraad permanent geregeerd. De kerkelijke vergaderingen mogen alleen kerkelijke zaken behandelen. Meerdere plaatselijke kerken of gemeenten in een bepaald regionaal gebied vormen een kerkverband, geen kerk (!), verbonden door de belijdenis. Zij komen bijeen in de classicale vergadering. Dit is geen hogere maar een meerdere vergadering. Die mag alleen doen wat de kerkenraad niet kan afdoen of wat speciaal tot het werk van de meerdere vergadering behoort. Voor de provincie is er de provinciale synode. Voor de gehele Republiek is er de generale of nationale synode. Meerdere plaatselijke kerken of gemeenten vormen een kerkverband. De overheid heeft toezicht op de ambtelijke vergaderingen, moet voor synodale vergaderingen toestemming verlenen. De classicale vergadering komt 1x per kwartaal samen, de provinciale synode 1x per jaar, de generale of nationale synode 1x per 3 jaar. Het kerkverband of de ‘kerk’ volgens Merz en anderen bestaat dus niet tussen twee classicale of synodale vergaderingen. Meerdere vergaderingen kunnen voor het afdoen van zaken deputaten benoemen. Professor G. Harinck kan de beschreven structuur aan zijn mede-auteurs nader uitleggen. Het is namelijk de structuur van zijn Gereformeerde Kerk vrijgemaakt (die thans is gefuseerd).

Verkeerde voorstelling

Een gereformeerd kerkverband bestaat uit louter plaatselijke kerken. Een meerder verband van kerken, zoals een classis, functioneert slechts tijdelijk, namelijk enkel als vergadering, en alleen voor de duur van de vergadering. Er is dus geen structuur van een classis in een landelijke kerk. Ten onrechte beweren genoemde auteurs, dat er een structuur is van de classis in een kerk. Behalve de kerkenraad zijn er slechts tijdelijke vergaderingen van meerdere verbanden van kerken. Die verbanden zijn geen kerk. Kerk is alleen plaatselijk.

Onjuiste rol van de Amsterdamse classicale vergadering

Een kerkelijke vergadering kan niet betrokken zijn bij het starten van een onderneming. Beheerszaken zijn voorts gescheiden van de kerkelijke vergadering. De classicale vergadering doet slechts wat de plaatselijke kerk niet kan afdoen of wat speciaal tot haar taak behoort. De classicale vergadering is niet hoger dan de kerkenraad van de plaatselijke kerk en kan voor die kerk niet verantwoordelijk zijn. De classicale vergadering heeft slechts met een zaak van de plaatselijke kerk te maken als die kerk de zaak bij de classicale vergadering brengt. Het eventuele “regelmatig te maken hebben met (voormalige) tot slaaf gemaakte en vrije zwarten op Nederlands grondgebied” ligt allereerst bij de plaatselijke kerkenraad.

Het artikel van D.G. Hondius⁷, dat Merz en de andere auteurs noemen, heeft niets te maken met de classicale vergadering Amsterdam. Een groot deel gaat over de Joodse geloofsgemeenschap. Hondius concludeert: “Uit deze verslagen blijkt dat er vrije en onafhankelijke zwarte vrouwen en mannen in Amsterdam waren. Zij leefden op zichzelf, hadden geen vrees, vochten openlijk op straat, zorgden voor zichzelf en elkaar, en hadden families en relaties.”

Conclusie

De hoog- en zeergeleerde auteurs A. Merz, G. Harinck, R.M. Allen en M. Stoutjesdijk hebben getracht de kerk als slavernijschuldige aan te wijzen en het onafhankelijke Amsterdam-onderzoek dat geen relatie kerk-slavernij toonde, te ontkrachten. Zij hebben de plank volstrekt misgeslagen. Dat kan professor G. Harinck nu aan zijn mede-auteurs bevestigen. Zij hebben verder een artikel van D.G. Hondius – nota bene mede-projectgroepslid – willen gebruiken als steun. Dat artikel steunt hen niet. Het werkt juist tegen hen. Van betrokkenheid van de classicale vergadering Amsterdam is daaruit niet gebleken.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

1. Zie: https://oorsprong.info/kerk-en-slavernij-3-bijdrage-van-dr-dick-de-vos-aan-het-debat-over-de-rol-van-de-kerk.
2. A. Merz, G. Harinck, R.M. Allen, M. Stoutjesdijk, ‘Kerk en slavernij in het Nederlandse koloniale rijk’, in: Handelingen 2023/1, p. 33-40.
3. P. Brandon et al., De slavernij in Oost en West: het Amsterdam-onderzoek, Amsterdam, 2020.
4. A. Merz e.a., p. 34.
5. Zie o.a. J. Karsseboom, De jure summi imperantis circa sacra, Leiden, 1756. Dit is een juridische dissertatie.
6. Zie voor de Dordtse Kerkorde o.a. C. Hooijer, Oude kerkordeningen der Nederlandsche Hervormde gemeenten, Zaltbommel, 1865, p. 449-459.
7. D.G. Hondius, ‘Black Africans in Seventeenth-Century Amsterdam’, in: Renaissance and Reformation, 31:2, 87-105. Zie p. 100 voor de conclusie.