Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze bijdrage wordt verder aandacht besteed aan de bundel met bijdragen geredigeerd door de historici B. de Leede en M. Stoutjesdijk, met de titel Kerk, kolonialisme en slavernij.¹ De Gereformeerde kerk was in de Nederlanden de publieke kerk. De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC) waren in de door hen bestuurde gebieden de publieke handelsmaatschappijen en tegelijk het publieke gezag waaronder ook de publieke kerk viel.

A. van der Meer – koloniale ideologie

A. van der Meer MA is historicus en doet onderzoek aan de Universiteit van Leiden. Hij onderzocht koloniale ideologie vanaf de kansel: preken en met name biddagteksten. Met name wordt gerept over biddagteksten uitgevaardigd door de overheid. En die overheid was de VOC. Art. 66 van de Dordtse kerkorde zegt dat de predikant de overheid kan vragen een biddag uit te schrijven. Het ging dus om een door de kerkorde aan de overheid toevertrouwde taak. Genoemde teksten uit biddagbrieven kwamen niet van de kerk maar van de overheid. Preken worden ook genoemd, maar dan uit de tijd van de ‘Verlichting’. Ook de geciteerde Oost-Indische predikant J.C. Metzlar (1751-1824) kan verlicht worden genoemd. De door Van der Meer geconstateerde transformatie van ideeën wordt aan koloniale stratificatie, verdeling van de bevolking in subgroepen, toegeschreven. Het lijkt echter meer op toenemende invloed van het verlichtingsdenken. Er lijkt zo niet veel verschil tussen de bededagen in de Nederlanden en in Oost-Indië. Opgemerkt wordt nog, dat de kerk geen staatskerk was, maar publieke kerk. Dat betekent, dat die kerk tot het publieke, openbare domein was toegelaten. Die kerk kan beter als Gereformeerde kerk worden aangeduid en niet als Nederlandse Hervormde Kerk, die in 1816 is gesticht door de overheid.

B. de Leede – inwoners van Ceylon

B. de Leede MA is historica en mederedacteur van de bundel die in bespreking is. Zij heeft de relatie van de inwoners van Ceylon, nu Sri Lanka, met de Gereformeerde kerk bestudeerd. Die kerk is geen staatskerk maar publieke kerk. De verschillende manieren van inwoners om naar de Gereformeerde kerk te kijken worden onderzocht. De relatie met de kerk was ook binnen een mensenleven niet statisch. De studie gaat niet specifiek over slavernij, maar heeft een brede invalshoek. Meer kennis over de onderzoeksvraag, de relatie tussen inwoners van Sri Lanka en de Gereformeerde kerk, wordt verworven.

M. San A Jong – Evangelische Broederschap

M. San A Jong MA is historicus en doet onderzoek voor de Evangelische Broederschap. De zending van de Evangelische Broedergemeente in Suriname werd toegestaan, omdat die geen gevaar voor de status quo van de slavernij vormde. Op plantages werd vaak de Afro-Surinaamse religie, ook Winti genoemd, gepraktiseerd. Die werd door de zendelingen als heidens gekarakteriseerd. In 1863 werden de slaafgemaakten vrij, maar waren nog niet geëmancipeerd. Aandacht werd ook geschonken aan Anton de Kom (1898-1945), de bekende anti-koloniale schrijver. Hij schreef in 1934 Wij slaven van Suriname. De Kom was ook verzetsstrijder. Hij stierf in het concentratiekamp Neuengamme.

R.M. Allen en A.L. de Bode-Olton

Dr. R.M. Allen is hoogleraar culturele gemeenschap en geschiedenis aan de Universiteit van Curaçao. Mr. A.L. de Bode-Olton was juridisch adviseur en diplomaat, en is theoloog. Allen en De Bode-Olton onderzochten de verhouding tussen de protestantse kerk en de zwarte volksklasse in koloniaal Curaçao van 1830 tot 1920. De conclusie is dat er sprake is van tegenstrijdigheden en tegenstrijdig beleid in genoemde verhouding. De bepalende kerk op Curaçao was de Roomse kerk. Aanvankelijk was er animositeit tussen de Gereformeerde en Lutherse kerk. In 1825 gingen zij samen in de Verenigde Protestantse kerk.

De auteurs spreken van een mandaat van de WIC om het calvinisme te verspreiden. Dat calvinisme was geen bijzaak maar een essentieel onderdeel van het streven van de WIC. De WIC was handelsmaatschappij en tegelijk de overheid, het publieke gezag. De Gereformeerde kerk was de publieke kerk. Die kerk stond onder overheidsgezag. Dit was in de Nederlanden ook zo. Maar waar de staat in de Nederlanden geen slavernij kende, was dat wel zo bij de WIC en VOC.

De bewering van Allen en De Bode-Olton, dat “de doop kerklidmaatschap verleent”, is onjuist. De doop in de Gereformeerde kerk heeft niets met een civielrechtelijk lidmaatschap te maken. Dit misverstand is in de wereld geholpen door het Reglement van de door de Nederlandse overheid opgerichte Nederlandse Hervormde kerk in 1816.²

Dat de synode van Dordrecht 1618-1619 de doop van kinderen van slaafgemaakten onmogelijk maakte, is dan ook een onjuiste bewering. Een gedoopte moest juist in vrijheid worden gesteld. Aangenomen kinderen, ook van de heidenen, konden pas worden gedoopt na te zijn onderwezen in de beginselen van de christelijke religie.³

Tenslotte

De tot nu toe genoemde auteurs van de artikelen blijken niet de essentie van de verhouding kerk-staat te kennen. Hierop zal aan het eind van de volgende bijdrage worden ingegaan.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten

Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In 2023 verscheen jaargang 31 van het Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands Protestantisme na 1800, getiteld Kerk, kolonialisme en slavernij, onder redacteurschap van de historici B. de Leede en M. Stoutjesdijk.¹ In dit werk staan tien bijdragen van verschillende schrijvers. Aan deze bijdragen zal kort aandacht worden geschonken.

B. Gallant Groen

Mevrouw B. Gallant Groen zit in het moderamen van de Protestantse Kerk in Nederland en houdt zich bezig met de verwerking van het slavernijverleden. Zij schrijft een voorwoord, waarin de nadruk wordt gelegd op de erfenis van de trans-Atlantische slavenhandel. Ook wordt gewezen op de doorwerking van die erfenis. Zij verwijst met instemming naar dr. Gloria Wekker, emeritus hoogleraar gender en etniciteit aan de Universiteit van Utrecht. Het werk van deze hoogleraar wordt niet door iedereen wetenschappelijk geacht.²

B. de Leede en M. Stoutjesdijk

De beide redacteuren geven de opzet van de bundel aan. Zij noemen als voorbeeld de tot slaaf gemaakte en vrijgelaten Jacobus Capitein (1717-1747) die in Leiden theologie studeerde en opriep tot zending. De West-Indische Compagnie (WIC) en de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) traden als staat op in hun gebieden. In die gebieden ontstonden kerken. De situatie van de koloniën vόόr en na 1800 wordt besproken. Na 1800 was het koloniale rijk aanzienlijk geslonken. Gesproken wordt van de verstrengeling van kerk en staat. Het gaat met name om de gereformeerde, later Nederlandse Hervormde Kerk. Ook wordt gezegd dat de kerk verbonden is met de koloniale staat. Opgemerkt wordt dat de kerk niets te kiezen had. In de Nederlanden stonden de provinciale gereformeerde kerken en later de Nederlandse Hervormde Kerk onder staatsgezag. De Nederlandse Hervormde Kerk werd zelfs door de overheid gesticht en bestuurd vanuit het Ministerie van Eredienst. De WIC en de VOC hadden een grotere invloed op de kerken in de koloniale gebieden dan de overheid in Nederland. WIC en VOC namen predikanten, ziekentroosters en schoolmeesters aan en betaalden die.

L. van den Broeke

L. van den Broeke is hoogleraar kerkrecht en rechtstheologie aan de Theologische Universiteit Utrecht/Kampen. Hij bespreekt de opbouw van de gereformeerde kerk, de structuur van VOC, WIC en admiraliteiten. De laatsten zijn verantwoordelijk voor de oorlogsvloot. Opgemerkt moet worden, dat de gereformeerde kerk, die gewestelijk is georganiseerd, een publieke kerk is, door het publieke recht tot het publieke domein toegelaten. Het spreekt dus vanzelf dat de gereformeerde kerk de kerk van de VOC en WIC is. Gereformeerde kerken in het buitenland vallen onder een classis. De betrokken classes zijn de classis Amsterdam, de classis Delft/Delftland, Schieland, de classis Walcheren en de classes Hoorn, Enkhuizen en Groningen.

Ter illustratie wordt nu de classis Walcheren genoemd. Tot die classis behoorden gemeenten op het eiland Walcheren, het eiland Noord-Beveland, Staats-Vlaanderen en de barrièresteden in België. De classis had ook correspondentie met West- en Oost-Indische gemeenten. Dat laatste verliep door deputaten die aan de classicale vergadering verantwoording schuldig waren.

Dat buitenlandse gemeenten aan een Nederlandse kerk zijn verbonden is ook heden een normaal verschijnsel. Zo kennen de Gereformeerde Gemeenten ook gemeenten in de Verenigde Staten, Canada en Nieuw-Zeeland die tot haar kerkverband behoren.

In de classis Amsterdam waren vier deputaten, predikanten, die elke maand vergaderden. Zij konden geen slagvaardig beleid voeren, ook al omdat zij in verantwoording aan de classicale vergadering moesten handelen. Correspondentie met de kerken in de koloniale gebieden verliep moeizaam door de lange duur ervan. In de koloniën waren vaak problemen, bijvoorbeeld over de handel in christelijke slaafgemaakten. Er was ook spanning tussen het standpunt van bijvoorbeeld de classes Amsterdam en Walcheren over slavernij en dat van de WIC en VOC. Genoemde classes waren tegen slavernij. Opgemerkt wordt nog dat er in de classes ook werd gesproken over het vrijkopen van Nederlandse slaafgemaakten bijvoorbeeld in het huidige Turkije. De kerk in de koloniale gebieden moest laveren tussen principe en praktijk. Of de kerk het wilde of niet, die kerk raakte bij slavernij betrokken.

Afsluitende opmerkingen

Er is nogal wat discussie over betrokkenheid van de gereformeerde kerken in de Nederlanden bij slavernij. Het zou dienstig zijn aan de openheid en soliditeit van onderzoek als de acta van de Amsterdamse deputaten en de classicale acta van de classes die bij koloniale kerken waren betrokken, in druk zouden verschijnen.

Professor L. van den Broeke heeft een goede aanzet gegeven tot verder nadenken door zijn artikel over met name de Amsterdamse gedeputeerden. Het moge duidelijk zijn dat de predikanten en ziekentroosters zich in de VOC en WIC in een onmogelijke positie bevonden. Zij waren als geestelijke verzorgers aan een bedrijf verbonden dat ook in slaafgemaakten handelde en van de diensten van slaafgemaakten gebruik maakten. Dat bedrijf vertegenwoordigde ook de overheid. Publieke religie en publieke handel in slaven waren zo in de VOC en WIC met elkaar verbonden.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten

Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze artikelenserie wordt nu nog een bijdrage gewijd aan het boek van de Amerikaanse assistent-professor D.L. Noorlander ‘Toorn van de hemel’.¹ Dat wordt gedaan omdat dit boek als een belangrijk boek over de WIC (West-Indische Compagnie) wordt gezien. Uit dit boek worden enkele punten genoemd.

Boek ‘Toorn van de hemel’

In het bestek van deze bijdragen kunnen slechts enkele opvallende zaken worden aangestipt. Zo spreekt Noorlander van de synode van Wesel (1568). Hij blijkt de Nederlandse literatuur daarover niet te kennen en zelfs het boek van J. Spohnholz, hoogleraar geschiedenis aan de Washington State University, niet.²

De kerkelijke zaken van de WIC vielen onder de classes Walcheren en Amsterdam, behorend tot verschillende gewestelijke kerken. Er was wel contact tussen de classes. Predikanten, ziekentroosters en schoolmeester waren in dienst van de WIC. In totaal waren er 120 predikanten en 240 ziekentroosters en schoolmeesters werkzaam voor de WIC van 1621 tot 1674. Van die predikanten waren er ook die Frans en Engels spraken.

De WIC-directeuren waren gereformeerd en propageerden die godsdienst, overigens net zoals door de Portugezen de roomse religie werd verbreid. De WIC bedreef zo ook formeel zending, maar de predikanten voerden die uit. De WIC heeft wel eens geld aan een Zeeuwse classis gegeven.³ Niet werd vermeld welke classis en waar dat voor was. Geld werd bijvoorbeeld door WIC-directeuren bijna altijd aan de diaconie geschonken ten behoeve van de armenzorg in de Nederlanden. Er was nog lang geen algemene bijstandswet. De kerken dienden hun behoeftigen te onderhouden. Slechts een klein deel van het geschonken geld kan uit de slavenhandel afkomstig zijn omdat het meeste aan andere handel werd verdiend. De WIC financierde verder onderwijs. Ook werd aan training van toekomstige predikanten gedaan. Het was moeilijk om predikanten voor de WIC te werven, omdat er in de Nederlanden een tekort was.

De reguliere kerk kon niet functioneren in oorlogsgebieden of bezette koloniën. Op schepen waren meestal ziekentroosters aanwezig. Er werd gebeden en er werden psalmen gezongen. De roomsen, bijvoorbeeld Portugezen, waren de vijand, God was met de WIC. Vroomheid en militaire waarden gingen samen.

In WIC-forten en -vestigingen was er de publieke eredienst. Het leven was hard, er was veel ziekte en dood. De bevolking van de vestigingen en forten bestond uit zeelieden en soldaten, ruw volk dus. Die vestigden zich niet en oefenden bijvoorbeeld ook geen boerenbedrijf uit.

In Nieuw Nederland, in Noord-Amerika, waren Hollandse wetten ook voor de kerken. De combinatie zeelieden en permanente bevolking was niet altijd vredig. De predikanten hadden het moeilijk, zij moesten meestal alleen werken. De zending was niet erg succesvol, de indianen, oorspronkelijke bewoners, hadden geen interesse. Slaven zagen wel voordeel in het christendom.

Noorlander noemt slechts de Nederlandse predikant J. Hondius (1629-1691) als tegenstander van de slavernij als de uitzondering die de regel bevestigt. Noorlander heeft G. Voetius (1589-1676) met zijn catechismus over het hoofd gezien. Ook is hij zich niet bewust van de maatschappelijke verhoudingen in de Nederlanden.

Er waren ook geestelijken in Brazilië die zich met mijnbouw bezighielden. Verder waren er veel misstanden. Mannen en vrouwen leefden samen zonder te zijn gehuwd. Niet iedereen in een kolonie was gereformeerd. Er was ook onenigheid tussen classis en WIC: bijvoorbeeld scheiden van religieuze plichten en belangen van investeerders, ‘slechte predikant of slechte bestuurder’, conflicten over traktement en andere predikantskosten, weduwenpensioenen, preken en dopen door ziekentroosters. Noorlander ziet door de gereformeerde religie het bijgeloof, bijvoorbeeld in heksen, afnemen. Hij ziet ook veel invloed van predikanten uit de Zuidelijke Nederlanden. Noorlander kon weinig godsdienstige zaken uit brieven van WIC-medewerkers afleiden.

Afsluiting

Noorlander biedt veel informatie over het leven aan boord van een WIC-schip en in vestigingen en forten. De WIC dreef handel tussen Afrika en Amerika. De relatief weinige predikanten stonden alleen en hadden het moeilijk tussen het ruwe volk. De zending was weinig succesvol.

Dat vermogende personen geld aan de diaconie schonken was een gebruikelijk verschijnsel. Een klein deel van het geld kan uit slavenhandel zijn verkregen. Uit het werk van Noorlander blijkt de scheiding van bestuur en beheer. Er wordt niets gemeld over kerkvoogdelijk geld. Over slavernij wordt ook weinig gesproken en zeker niet over kerkelijke betrokkenheid.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten

Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze artikelenserie is aandacht geschonken aan werk en project van A. Merz, G. Harinck, R. M. Allen, M. Stoutjesdijk. Zie hiervoor de referentie.¹ Bij de eerste drie gaat het om hoogleraren, de laatste is wetenschappelijk medewerker. In voorgaande afleveringen is aangetoond dat genoemde hoog- en zeergeleerde personen, hoewel in hun eigen vakgebied deskundig, beperkingen kennen in de kerk- en staatsgeschiedenis gerelateerd aan slavernij. Zij citeren met instemming het werk van de Amerikaanse assistent-hoogleraar D. L. Noorlander, gezien zijn naam met Nederlandse wortels.² Het is dus met grote belangstelling en nieuwsgierigheid dat genoemd werk, ”Toorn van de hemel”, ter hand wordt genomen. Het boek van Noorlander is de handelsuitgave van zijn proefschrift, bewerkt aan de Georgetown University Washington DC. Noorlander is nu assistent-professor geschiedenis aan de State University of New York at Oneonta.

Uit de introductie van het werk van D.L. Noorlander

De West-Indische Compagnie (WIC) wordt verlengstuk van de staat genoemd. Helaas wordt over de verhouding kerk-staat gezwegen. Een dergelijke compagnie wordt participant in de zending genoemd. Dat is te veel gezegd. De directeuren van de WIC waren gereformeerd. Die godsdienst werd dus gepraktiseerd. Zending werd bedreven door predikanten en andere ambtsdragers.

Gesproken wordt over de verhouding kerk-compagnie. Helaas zegt Noorlander niet wat hij onder kerk verstaat. Het lijkt bij Noorlander te gaan om de totale kerk. Die kerk en niet alleen de geestelijkheid zou een inschikkelijke visie hebben op economische ontwikkeling. Noorlander zegt: “De afhankelijkheid van de geestelijkheid van de compagnieën met gezamenlijke aandelen – zoals de WIC – en de stem en invloed van de koopman in de kerk droeg bij tot een opmerkelijk flexibele, inschikkelijke houding ten opzichte van handel en seculiere zaken in het algemeen. Nederlandse calvinisten, zowel leken als geestelijken, konden Gods hand overal zien en elke respectabele activiteit als vroom uitleggen.”

In Nederland was de predikant veelal voor zijn benoeming en zijn traktement van de overheid afhankelijk. Ook op de benoeming van andere ambtsdragers had de overheid invloed evenals op een ambtelijke vergadering als de kerkenraad. Anders dan Noorlander beweert, had de koopman in de kerk geen invloed. De kerk, namelijk de gereformeerde kerk, heeft zich nimmer uitgesproken over handel en seculiere zaken. Die konden niet op de agenda staan, want daarop stonden slechts kerkelijke zaken. Dat de Nederlandse calvinisten alles vroom uitlegden, is zo ver bezijden de waarheid.

Noorlander wijst de scheiding van bestuur en beheer, die reeds vanaf de middeleeuwen bestond, af. In de Nederlandse gereformeerde kerkordeningen is niets over het beheer van goederen en gelden te vinden. De kerkvoogden werden door de overheid benoemd, de kerkenraad had daarin geen zeggen.

Twee opmerkingen

In het navolgende worden twee opmerkingen gemaakt over zaken die in Nederland in kerken ontstaan uit afscheiding in 1834 en doleantie in 1888 vrijwel geheel onbekend zijn. Veel kerken in Amerika zijn beïnvloed vanuit genoemde Nederlandse kerken.

Het eerste punt is de scheiding van bestuur en beheer. In de kerkorden van de Nederlandse gereformeerde kerken is niets te vinden over het beheer van kerkelijke goederen. Het gaat in die kerkorden om de kerkregering door de kerkenraad van de plaatselijke kerk en van het kerkverband door de meerdere vergaderingen. De overheid liet het beheer van de kerkelijke goederen in stand, zoals het voor de reformatie was. Voor de reformatie was er toezicht op het beheer door de overheid en de roomse kerk. Die laatste viel weg zodat slechts het overheidstoezicht overbleef. Voor het beheer gold ook vaak het patronaatrecht. De houder van dat recht, bijvoorbeeld een adellijk persoon, mocht het beheer regelen. Dat patronaatrecht verviel in 1922. Het beheer buiten de Nederlandse Hervormde Kerk bleef vrij tot 2003.³

De slogan uit de tijd van de doleantie “terug naar de nimmer afgeschafte Dordtse kerkorde” heeft zijn duizenden verslagen. Ook in Amerika wordt gedacht dat de Dordtse kerkorde 1619 voor geheel de Nederlanden gold. Het volgende punt valt eveneens aan een Amerikaan bijna niet uit te leggen. Volgens de Unie van Utrecht (1579) was de godsdienst een zaak van de gewesten. De Dordtse kerkorde (1619) is in geen gewest als zodanig aangenomen. Friesland, Groningen, het landschap Drenthe, en Zeeland hadden eigen kerkorden. Overijssel, Gelderland en Utrecht hebben de Dordtse kerkorde in het gewestelijke gewoonterecht ingepast. Het gewest Holland heeft de Dordtse kerkorde voorlopig goedgekeurd. Verder is het nooit gekomen.⁴ In Generaliteitslanden gold de Dordtse kerkorde. Die kerkorde werd ook door de WIC toegepast.

Er is ook wel eens een hoogleraar die blijkt geeft van de juiste kennis van de Nederlandse kerkgeschiedenis. Zo hield de wereldberoemde hoogleraar J.I. Israel (geb. 1946), Engels historicus maar werkzaam aan het Institute for Advanced Study in Princeton (NY) in Amerika op 8 mei 2018 een lezing in Leeuwarden. De schrijver van dit stuk vroeg hem naar de gereformeerde staatkunde van J. Althusius (1563-1638), hoogleraar rechtsgeleerdheid in Herborn en Steinfurt, stadsadvocaat van Emden. Professor Israel citeerde zowaar volstrekt juist en terecht de acta van de synode van Emden 1571. Het kan dus ook anders.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten

Slavernij is verwerpelijk en de regering heeft excuses aangeboden voor de Nederlandse betrokkenheid. In het navolgende gaat het er geenszins om ook maar iets af te doen van eventuele kerkelijke betrokkenheid. Wat verkeerd is, moet aan het licht worden gebracht. Maar als er naar de kerk wordt gewezen in verband met slavernij, dan moet dit met onderbouwing gebeuren.

Inleiding

In deze aflevering van ‘Kerk en slavernij’ zal een begin worden gemaakt met kort aandacht te schenken aan verschillende boeken, die handelen over een mogelijke relatie tussen kerk en slavernij.

Bij het schemerlicht van hun tijd

Schutte behandelt in Het Calvinistisch Nederland. Mythe en werkelijkheid¹ de zeventiende-eeuwse gereformeerden en de slavenhandel. Juristen hadden in de zeventiende eeuw in navolging van Hugo de Groot (1583–1645) slavernij en slavenhandel aanvaard. Onder bepaalde randvoorwaarden hebben gereformeerde theologen dat ook gedaan. Echter, gezaghebbende predikanten als B. Smytegelt (1665–1739) en J. Hondius (1563–1612) hebben zich verzet tegen slavernij en slavenhandel. Ook het Schatboek van Z. Ursinus (1534–1583) en F. Hommius (1576–1642) deed dat. Officiële kerkelijke vergaderingen zoals de classes die het meest met de overzeese wereld te maken hadden, Amsterdam en Walcheren, spraken zich tegen slavernij en slavenhandel uit. Toch werd in de Oost door predikanten slavernij gezien als een tot de samenleving behorend verschijnsel. Die samenleving werd als een ordening van God gezien. Tenslotte moet nog het invloedrijke werk over de Heidelbergse Catechismus van G. Voetius (1589–1676) worden genoemd. Volgens Schutte kon Voetius God niet anders dienen dan radicaal en daarom wees hij slavernij en slavenhandel af.

De gereformeerde kerk onder de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC)

Schutte stelt dat de calvinistische opvattingen de wortel van de slavernij aantasten.² Slavernij was op de Nationale Synode van Dordrecht 1618–1619 geen apart onderwerp. In verband met de doop kwam de slavernij aan de orde³: “Die nu gedoopt zijn, dat zodanigen hetzelfde recht van vrijheid, hetwelk andere christenen hebben, behoren te genieten, en door verkoping of door enige andere vervreemding van de christelijke meesters of heren wederom in de macht der heidenen niet behoren te worden overgegeven.” Door de slaven niet te laten dopen omzeilden de slavenhouders het synodale voorschrift. De VOC kende wel een zorgplicht voor slaven, toch ging de baat uit voor het gereformeerde beginsel. Schutte maakt duidelijk dat de wereld van de zeventiende eeuw voor ons een vreemde wereld is. Opgemerkt wordt dat Schutte de term ‘gereformeerde kerk’ gebruikt. Daarmee bedoelt hij de plaatselijke kerk.

Het Indisch Sion

Een reeks auteurs schrijft in het boek Het Indisch Sion⁴ over de gereformeerde kerk onder de VOC. Het gaat hierbij steeds over bepaalde gereformeerde kerken. De redacteur G.J. Schutte maakt duidelijk dat het de VOC om winst ging. De kerk was afhankelijk van de VOC. Schutte acht de geleverde kritiek op de kerk onverdiend. Er is geen reden tot morele veroordeling. In het boek is niets te vinden over kerkelijke betrokkenheid bij slavernij.

Geloof in de Nieuwe Wereld. Ontmoeting met Afrikanen en indianen

Het boek Geloof in de Nieuwe Wereld⁵ is geschreven als proefschrift door L.J. Joosse, vrijgemaakt gereformeerd predikant en kerkhistoricus. Joosse trekt een viertal conclusies. Predikanten hebben de politieke en sociale vrijheid niet verabsoluteerd, maar de opkomende slavernij gerelativeerd in de context van sociale instituten als opkomende massale contractarbeid en leef- en werktoestanden in veenkoloniën. De bestaande top-down-gezagsverhoudingen, ook tussen overheid en kerk, werden geaccepteerd. Tegelijk bleef het gezag begrensd door overschrijding van bevoegdheden waarom in het geval van slavernij mensenroof en mishandeling als gruwelijk werd gevonnist door klassiek gereformeerde en piëtistisch georiënteerde kerkvergaderingen en predikanten. Sommige predikanten kozen de weg van het pastoraal protest, anderen praktiseerden een frontaal polariserende benadering, weer anderen zetten de toon voor legaliseren van slavernij en slavenhandel op grond van de zogeheten Cham-theorie: ‘Kanaän (de zoon van Cham) zij hem (Sem) een knecht’ (Gen. 9:26). De tegenstanders van slavernij en slavenhandel kregen de academische steun van G. Voetius. Leiders van de WIC (West-Indische Compagnie) en coccejaans-georiënteerde predikanten (volgelingen van J. Coccejus (1603–1669), theoloog van het verbond) grepen na 1670 ook naar het Bijbelverhaal over Chams vloek om slavernij en slavenhandel te rechtvaardigen.

Besluit

Er zijn predikanten geweest die op grond van de vloek van Cham slavernij en slavenhandel aanvaardden. Vele predikanten zetten zich af tegen slavernij een slavenhandel. Dat geldt ook voor kerkelijke vergaderingen. Er is gewezen op de omstandigheden van de tijd en de gezagsverhoudingen, ook die tussen de overheid en de kerk. De bewering door Merz en anderen⁶, dat ‘de kerk’ bij slavernij en slavenhandel betrokken was, is onbewezen en onjuist.

© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!

Voetnoten