H. Berkhof
In 1994 werd er ter gelegenheid van de tachtigste verjaardag van de Leidse emeritushoogleraar H. Berkhof (1914–1995) in de Doopsgezinde kerk te Leiden een bijeenkomst met bekende sprekers georganiseerd. De groep luisteraars die beslist niet gereformeerd was, genoot van de lezing van prof. C. Graafland (1928–2004) uit de kring van de Gereformeerde Bond. Tijdens de laatste lezing van de bekende prof. H. Kuitert (1924–2017) werd prof. Berkhof uit het verpleeghuis in een rolstoel binnengereden.
Prof. Kuitert verwelkomde hem en sprak er zijn vreugde over uit, dat zij het hartelijk eens waren over het afwijzen van de goddelijke natuur van Christus, de opstanding van Christus en de Drie-eenheid. Prof. Berkhof is de bedenker van de term ‘middenorthodoxie’ die overlappend is met de oude aanduiding ‘ethisch’. Het leerstellige systeem van Berkhof berust op het verbond. Dat verbond was het leidende element in zijn leer, dat hij uiteen heeft gezet in zijn Christelijk geloof.
Leersysteem met bepaald uitgangspunt leidt tot fouten
Nu zou iemand kunnen zeggen dat er toch niets mis is met het verbond. Dat is waar, het verbond is een belangrijk element in de gereformeerde leer. Het wordt echter een andere zaak als het verbond de gehele geloofsleer gaat overheersen. Johannes Coccejus (1603–1669) is begonnen om een zwaar accent op het verbond te leggen. De Groningse hoogleraar Johannes Braunius (1628–1708), een volgeling van de filosoof-theoloog René Descartes (1596–1650), heeft van de aanzet van Coccejus een systeem gemaakt. De eerdergenoemde hoogleraar Berkhof heeft het leerstellig systeem van het verbond verder ontwikkeld: het verbond is tussen God en mens. Christus wordt door Berkhof als de ware menselijke verbondspartner gezien, maar wel met het gevolg dat Christus slechts mens is.
Er zijn ook andere afwijkingen van de gereformeerde leer als de verbondsgedachte de rest van de dogmatiek overheerst: er zijn dan geen tweeërlei kinderen des verbonds, maar door een verbondsautomatisme wordt elke bondeling zalig. Er zijn ook sommigen die denken dat het verbond in plaats van de belijdenis bepalend is voor de kerk. Een moderne toepassing van die gedachte is dat het verbond naar de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) zou leiden.
Tenslotte, voor de volledigheid: hoe moeten we dan de gereformeerde leer beschrijven? Dat moet gebeuren op de wijze van de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Zo deed Gisbertus Voetius (1589–1676) het ook in zijn onderwijs. De geloofsleer wordt dan per onderwerp behandeld.
Plaatsbereiding
Nu ga ik naar een recent proefschrift van de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA). Het is getiteld Plaatsbereiding: Verzoening in Christus bij Hans Joachim Iwand en Eberhard Jüngel uit 2020. Het is van de hand van dr. Cees-Jan Smits, christelijk-gereformeerd predikant in Noord-Holland. Ik ken hem als een zeer sympathiek persoon. De doctorsgraad werd hem verleend door de hoogleraren G.C. den Hertog en G. Plasger. Den Hertog is zelf met lof op Iwand gepromoveerd. Plasger is een Duitse hoogleraar, die veel van de reformatie weet en goed Nederlands spreekt.
Iwand en Jüngel
Het werkstuk over Iwand (1899–1960) en Jüngel (geb. 1934) is geen gemakkelijke kost: de moeilijke begrippen buitelen over elkaar heen. Het is zeker een heel goede wetenschappelijke publicatie. Iwand sluit zich aan bij M. Luther en K. Barth. Jüngel sluit zich aan bij Luther, Barth, F.D.E. Schleiermacher en R. Bultmann. Karl Barth is de bekende Zwitserse theoloog, die in gereformeerde zin vele afwijkingen vertoont: er is door een afwijkende leer van verkiezing en verwerping sprake van alverzoening. Bultmann is een Duitse theoloog die de evangeliën ging zeven om zo echte woorden van de Heere Jezus over te houden. Iwand staat dichter bij Luther dan Jüngel.
Leer van Iwand en Jüngel is sterk afwijkend van gereformeerde leer
Dat moeilijke taalgebruik illustreer ik met twee voorbeelden. “Het paradigma van het geloof is gedefinieerd in het axioma van Jezus Christus als de werkelijke God en de werkelijke mens” (p. 240). Is het geloof nu slechts een voorbeeld (paradigma)? En is Jezus Christus als God en mens nu niet bewezen, wel aanvaard?
Nu iets alleen van Iwand: “zonde, dood en wet zijn fictief-reële machten” (p. 253). Het lijkt er op dat zonde, dood en wet zijn verzonnen. De theologische bouwwerken van Iwand en Jüngel behoren tot de ‘kruistheologie’. Nu is het kruis van Christus wezenlijk voor het geloof. Maar als de leer geheel wordt beheerst door het kruis, dan gaat het mis. De eeuwige God bestaat ook zonder het kruis. Hij was er al vόόr de grondlegging van de wereld. Hij heeft eens de aarde geschapen, waarop later het kruis zou komen.
Tegen Iwand en Jüngel: het is niet zo, dat God aan het kruis de zonde en verwerping heeft gedragen. Dat heeft Christus voor de zonden gedaan. Hij was God, maar heeft zich vernedert en de gestalte van een mens aangenomen. Hij heeft in de Godverlatenheid van het kruis voor de Zijnen geleden. En als er geen verwerping is, dan is het gevolg alverzoening. Jüngel meent overigens dat het kruis van Christus niet noodzakelijk is voor een goed leven, het kan ook zonder.
Opstanding wil zeggen: een nieuw begin. Plaatsbekleding betekent volgens hem niet dat Christus in onze plaats is gaan staan en voor ons voor de zonde met Zijn bloed heeft betaald, maar dat God een ontmoetingsplaats tussen God en mens heeft bereid. Het is duidelijk dat de leer van Iwand en Jüngel sterk afwijkt van de gereformeerde leer. Het hart van die leer, de predestinatie is er zeer in verminkt. Het — ook filosofisch bepaalde — systeem heeft tot vele afwijkingen geleid.
Nazi-jurist
Op pagina 27 van het proefschrift trof ik een zeer storend element aan. Daar wordt Carl Schmitt (1888–1985) in de discussie betrokken. Schmitt was een begaafd jurist, onder andere hoogleraar in Berlijn. Maar hij was de nazi-ideoloog die de positie van Hitler verdedigde. Na de Tweede Wereldoorlog is hij uit zijn hoogleraarsambt gezet. Schmitt heeft nooit spijt betuigd. De advocaat van de verdorven heiden Hitler verdient geen plaats in een werk over het kruis van Christus. De jonge dr. Smits wist dit waarschijnlijk niet, maar het valt zijn promotoren wel aan te rekenen.
Waar blijft de gereformeerde leer?
De bekende predikant L.J. Geluk (geb. 1936), uit de Gereformeerde Bond, heeft met name preken van Iwand bestudeerd. Geluk zegt in een Iwandstudie: “men hoeft niet in alles met iemand mee te gaan om veel van hem te kunnen leren.” Het gaat er dus niet om dat Iwand en Jüngel niet af en toe een boeiend of pakkend punt hebben gemaakt. Het gaat om de ongereformeerde systematisering.
Het proefschrift van Smits is een analyse van Iwand en Jüngel. Het had ook geschreven kunnen zijn binnen de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) van de PKN of een rijksuniversiteit. Hoe verhouden de onderzochte constructies van Iwand en Jüngel zich tot de gereformeerde theologie? Een kritische beschouwing in die zin kon ik niet vinden.
De Bijbel is Gods heilig en onfeilbaar Woord
Toen ik het proefschrift van dr. Smits had gelezen, werd ik heel verdrietig. Ik moest denken aan God met ons … over de aard van het Schriftgezag … uit 1981 van de toenmalige Gereformeerde Kerken in Nederland. Hier bleek duidelijk dat de wereldse wetenschap had toegeslagen met fatale gevolgen.
Ik beperk me nu even tot Jüngel. Hij sluit zich aan bij het ‘ontmythologiseren’ van het Nieuwe Testament: het in de prullenbak werpen van stukken van het Nieuwe Testament die in de wetenschappelijke kraam niet te pas komen. Hoort die theologie wel een plaats te hebben aan de Theologische Universiteit Apeldoorn?
Grote zorgen
Het gaat hier niet om personen of wetenschappelijk niveau, en ook niet of er een intrigerende gedachte of een leerzaam element in zit. Het gaat om het zonder noemenswaardige kritiek bedrijven van ethische (of ergere) theologie aan een gereformeerde instelling. Het moge duidelijk zijn dat ik mij grote zorgen maak. Herkennen wij elkaar nog als de Bijbel niet meer voor iedereen Gods heilig en onfeilbaar Woord is? Volgende keer het laatste artikel als afsluiting.
© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnee op deze nieuwsbrief is gratis!
