De mogelijke gevolgen van menselijk gedrag voor ons klimaat houden ook in reformatorische kring de gemoederen bezig. SGP-raadslid Bakker sprak recent over klimaatalarmisten die het doen en laten van de mens als de oorzaak van de klimaatverandering zien. En hij noemde het een „beweging die religieuze trekjes heeft” (RD 20-6).

Directeur Schippers van het wetenschappelijk instituut voor de SGP reageerde scherp op die aantijging door de menselijke verantwoordelijkheid te benadrukken (RD 22-6), waarna Bakker weer reageerde (RD 28-6), evenals dr. De Korne (RD 30-6). Laatstgenoemde is het met Bakker eens maar stelt wel dat hij geen expert is. Hij noemt Bakkers artikel „een prima aanleiding voor een meer inhoudelijke discussie over klimaatfeiten.” Deze zin heeft mij ertoe verleid deze bijdrage te schrijven. Er zijn in elk geval vijf feiten waarover binnen het klimaatonderzoek algemene consensus bestaat.

Aarde warmer

1. De gemiddelde wereldtemperatuur is van het begin van de industriële revolutie tot 2015 met circa 1,1 graden Celsius gestegen en in Noordwest-Europa met circa 1,5 graden. Die trendaanduiding is bekritiseerd omdat de bewoonde omgeving de temperatuurmetingen in het veld sterk zou beïnvloeden (het zogenaamde ”stedelijk hitte-eilandeffect”). Het zou niet meer dan 0,4 tot 0,8 graden zijn.

Deze claim is echter weerlegd, onder andere door middel van (nieuwe) satellietmetingen van de onderste 8 kilometer van de atmosfeer. Die bevestigen bovengenoemde trend in de temperatuur. Er zijn tal van mondiale temperatuurreeksen, onder andere van de NOAA en de NASA, die onweerlegbaar aantonen dat de wereld snel opwarmt. De afnemende trend in de afgelopen acht jaar blijkt vooral een gevolg te zijn van vastlegging van gemeten warmte door de oceanen. Inmiddels is het omgekeerde het geval en gaat de stijging weer verder. Wereldwijd zijn de tien warmste jaren in de gemeten geschiedenis allemaal van na 1998. Daarbij horen 2014, 2015 en 2016.

Meer broeikasgassen

2. De wereldwijde atmosferische concentraties van broeikasgassen zijn sterk toegenomen. Daarbij gaat het om een toename van ruim 40 procent voor kooldioxide (CO2), meer dan 100 procent voor methaan en circa 20 procent voor lachgas. Klimaatsceptici ontkennen dit niet, maar beperken zich in hun kritiek vrijwel altijd tot CO2.

Nu is dit het belangrijkste broeikasgas, maar de bijdrage aan de stralingsbalans is toch niet meer dan circa 60 procent. De andere broeikasgassen, waaronder methaan en lachgas, zijn bepaald niet verwaarloosbaar met een bijdrage van ongeveer 20 procent en 10 procent. Er wordt echter aangegeven dat CO2 gewoon een voedingstof is en dat stijging ervan de groei van planten positief beïnvloedt.

Deze bewering zal door niemand in de wetenschap worden ontkend. Maar daarmee is niets gezegd wat in tegenspraak is met klimaatverandering. Inderdaad is CO2 een voedingstof en bevordert toename ervan de groei van met name bossen, waardoor CO2 deels weer wordt vastgelegd. Maar voor een groot CO2-deel geldt dit niet en daardoor neemt de CO2-concentratie toe.

Menselijke oorzaak

3. De stijging in de concentraties van broeikasgassen is een gevolg van menselijk handelen. Die stijging wordt bij CO2 met name veroorzaakt door het verbruik van fossiele brandstoffen en in veel mindere mate door ontbossing. In geval van methaan en lachgas is de intensivering van de landbouw de belangrijkste oorzaak. Die relatie wordt door klimaatsceptici ontkend, vooral waar het CO2 betreft. Zo wordt wel beweerd dat de menselijke bijdrage aan de toename van het CO2-gehalte in de atmosfeer slechts ongeveer 5 procent bedraagt. De resterende 95 procent zou dan het gevolg zijn van CO2-uitstoot door land en oceanen.

Dit berust op een kardinale denkfout. Inderdaad wordt de wereldwijde CO2-emissie door uitstoot vanuit land en oceanen geschat op circa 210 miljard ton, terwijl de geschatte uitstoot door menselijk toedoen nog ongeveer 9.5 miljard ton bedraagt. Tegenover die 210 miljard ton aan emissies staat echter een vergelijkbaar groot getal aan opname door fotosynthese, waardoor leven op aarde mogelijk is. Kortom: dit is een kringloop, vergelijkbaar met inademen en uitademen. Nog sterker: de opname in oceanen en bossen is gelukkig wat groter dan de uitstoot. Uit onderzoek naar de wereldwijde jaarlijkse koolstofbalans op basis van metingen blijkt dat iets meer dan de helft van onze CO2-uitstoot in oceanen en bossen wordt vastgelegd. Anders zou de CO2-stijging in de lucht nog meer dan tweemaal zo hard gaan.

Relatie

4. De stijging van broeikasgassen zorgt ervoor dat de aarde opwarmt. De natuurkundige John Tyndell legde al in 1849 experimenteel vast hoe broeikasgassen werken en de chemicus Svante Arrhenius liet in 1892 zien hoe broeikasgassen de aarde opwarmen. Deze wetenschap is nog steeds niet weerlegd maar met observaties en experimenten juist benadrukt. De zogenaamde stralingsbalans wordt daarbij bepaald door zowel broeikasgassen (onder meer CO2, methaan, lachgas, ozon en koolwaterstoffen) als koelende stoffen (onder meer fijnstof). Dat laatste is dan een ‘positief gevolg’ van luchtverontreiniging door menselijk handelen, maar de nadelige gevolgen van fijnstof voor de menselijke gezondheid leiden terecht tot veel maatregelen om het terug te dringen.

Veel processen versterken of verzwakken het opwarmend effect nog eens en dat maakt de relatie met temperatuur inderdaad zeer complex. Maar de stand van kennis is wel dat de stijging in broeikasgasbalans leidt tot opwarming van de aarde.

Zeespiegelstijging

5. De gevolgen van opwarming van de aarde zijn nu reeds zichtbaar. Veel klimaatsceptici suggereren dat de informatie over klimaatverandering bijna geheel om voorspellingen zou gaan. Metingen met peilschalen en satellieten geven echter aan dat de gemiddelde stijging in de zeespiegel tussen 1901 en 2010 wereldwijd 1,7 millimeter per jaar is (in totaal dus ongeveer 17 centimeter). Hoogtemetingen door satellieten tussen 1993 en 2010/2012 geven aan dat de stijging 3,2 millimeter per jaar is (2,8 tot 3,6 millimeter).

Deze analyse is gebaseerd op meetgegevens en niet op modellen, zoals klimaatsceptici iedereen willen laten geloven. Onafhankelijke meetgegevens van zeespiegelstijging, massaverlies van gletsjers en ijskappen en opwarming van de oceaan stemmen met elkaar overeen.

Pelgrimsgedachte

Voor al deze beweringen bestaat er een overvloed aan literatuur en in wetenschappelijke kring zijn er dan ook vrijwel geen klimaatdeskundigen die ze ontkennen. Meningsverschillen liggen niet in het antwoord op de vraag of de huidige klimaatverandering door de mens wordt veroorzaakt, maar vooral in de mate ervan en wat er te verwachten is in de toekomst.

Zo zijn er enkele gerenommeerde natuurkundigen, klimatologen en meteorologen die denken dat de bijdrage van broeikasgassen beperkter is dan wordt verondersteld en dat een (groot) deel van de klimaatverandering meer te maken heeft met natuurlijke zonnecycli. Directe satellietmetingen sinds de jaren tachtig laten echter geen nettotoename zien van de zonnestraling in de afgelopen decennia. De door mij genoemde klimaatsceptici zijn dan ook zelden wetenschappers en halen hun kennis veelal van dubieuze websites. Het ontkennen van genoemde kennelijke feiten is dan ook onbewuste of bewuste misleiding.

Zeker past hierbij ook bescheidenheid voor ons als mens. Het menselijk gedrag heeft wel effect op het klimaat, maar het is niet de mens die bestuurt en regeert. Terecht is er kritiek op de maakbaarheidsgedachte. Wel blijft overeind staan dat we verantwoordelijk zijn voor ons gedrag. Daarom is bezinning op ons consumptiegedrag moreel noodzakelijk. Het doorgaan met ons consumentisme staat in veel gevallen ook haaks op de pelgrimsgedachte van de Schrift en het gebed: „Leer ons voor overdaad ons wachten; Dat w’ ons gedragen als ’t behoort. Doe ons het hemelse betrachten; sterk onze zielen door Uw Woord” (bedezang voor het eten).

Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen uit het Reformatorische Dagblad. De volledige bronvermelding luidt: Vries, W. de, 2017, Klimaat hangt nauw samen met menselijk gedrag, Reformatorisch Dagblad Puntkomma 47 (80): 8-9 (artikel).

Noot van de redactie: Over het laatste punt heeft dr. Wim de Vries uitgebreid geschreven in de bundel ‘Inzicht: Wetenschap voor Gods aangezicht’. De bundel is hier te bestellen.

De auteur schreef dit artikel samen met dr. Gerard Ros.

Er is een handelingsperspectief nodig waarbij de landbouw een rechtszekere toekomst heeft en bijdraagt aan voedselproductie en milieu.

Wetenschapsjournalist Arnout Jaspers veegt in zijn boekje ”De stikstoffuik. Politici in de ban van de ecolobby” de vloer aan met het stikstofbeleid. Hij heeft een vaardige pen en schrijft veelal met kennis van zaken. De uitgave valt bij critici dan ook in goede aarde. ”De stikstoffuik” wordt gepresenteerd als een boekje dat met feiten onderbouwd aantoont dat de hele stikstofcrisis op drijfzand berust. Maar klopt dat verhaal ook? Het korte antwoord is: nee.

Volgens Jaspers heeft Nederland zichzelf door het strenge stikstofbeleid in Europa in een uitzonderingspositie geplaatst, terwijl het goed gaat met de natuur en die ook echt niet verloren gaat door wat stikstof. Het beleid is tot stand gekomen door een milieulobby en wetenschappers en rechters zijn daarin meegegaan door elke gram extra stikstof in overbelaste gebieden te verbieden. Daardoor zitten we nu met een model dat elke extra activiteit in landbouw en bouw belemmert om de hoeveelheid stikstof van een vogelpoepje.

Duitsland en Denemarken zien dat allemaal veel scherper en stellen helemaal niet zo’n strenge grenswaarde voor het toelaten van een nieuwe activiteit. Daardoor zit ons land op slot. Dat is volgens Jaspers snel op te lossen door de grenswaarde voor het toelaten van een nieuwe activiteit sterk te verhogen, kleine natuurgebieden (Natura 2000) te schrappen en de zogenaamde kritische depositiewaarde (KDW) uit de wet te halen en in plaats daarvan de natuurkwaliteit van grote gebieden te beoordelen.

Feiten eenzijdig

Veel feiten in het boekje, vooral die in de grijze kaders, kloppen. Zo geeft Jaspers correct weer wat stikstof doet met planten en het milieu. Dat geldt ook voor zijn beschrijving van Europese normen voor lucht, water en mest, de stikstofmodellering en de Habitatrichtlijn. Correct is zijn analyse dat de Nederlandse uitwerking van lokale vergunningsverlening inhoudelijk zwak is en dat we het onnodig ingewikkeld hebben gemaakt. De vermelde feiten kloppen echter niet altijd. Zo is de afname van stikstofoxiden tussen 1990 en 2020 niet een factor drie maar een factor twee. En verder heeft stikstof wel degelijk iets te maken met onze gezondheid want ruim 40 procent van alle fijnstof in Nederland bestaat uit stikstofverbindingen. En ook heeft stikstof wel degelijk met klimaat te maken want het broeikasgas lachgas is een stikstofverbinding. Jaspers ontkent beide met één pennenstreek.

Maar belangrijker is dat sommige feiten niet vermeld worden. Zo heeft Nederland, ondanks de reducties in stikstofuitstoot, nog steeds de meeste uitstoot per hectare. Dat komt omdat we in de jaren 90 torenhoog zaten. We zijn helemaal niet het beste jongetje van de klas. Met een stikstofuitstoot van 45 kg per hectare zitten we twee maal zo hoog als Duitsland en ver boven het Europees gemiddelde. Alleen België zit vlak onder ons, met ruim 35 kg per hectare, maar daar is het stikstofbeleid dan ook even streng.

Natuur niet gezond

Het belangrijkste niet kloppende ‘feit’ is Jaspers stelling dat „de natuur in Nederland over het algemeen stabiel en gezond is”. Hij trekt deze conclusie op basis van de zogenaamde ”living planet index”, die sinds 1990 vrijwel constant is gebleven. Een stabiele natuur is echter nog niet per se gezond. Vooral tussen 1960 en 1990 zijn de populatie en het areaal aan zeldzame zogenaamde Rode Lijst-soorten voortdurend afgenomen. Daaraan hebben verzuring en vermesting door stikstof, en eerder ook zwavel, veel bijgedragen. Terecht legt Jaspers de vinger erbij dat ook andere oorzaken een rol spelen, zoals ontwatering, schaalvergroting en uniformering van het landschap.

Gaat het om de effecten van verzuring, dan blijft stikstof echter de grootste boosdoener. Door decennia aan overbelasting is de beschikbaarheid van voedingstoffen als calcium, kalium en magnesium in de bodem afgenomen en die van stikstof toegenomen, waardoor de natuur en de bodem uit balans zijn. Als gevolg daarvan is de diversiteit van het bodemleven en van plantensoorten afgenomen. Dat heeft weer negatieve gevolgen voor bijvoorbeeld insecten, vlinders en vogels. Daarnaast kan bodemverzuring tot bossterfte leiden.

Natuurherstel langzaam

De stelling dat de biodiversiteit sinds 1990 niet sterk achteruitgegaan is, klopt voor veel soorten, maar feitelijk is dat een zorgelijke constatering. Sinds 1990 is er namelijk veel beleid gevoerd om de achteruitgang van de biodiversiteit te keren. Zo hebben in veel gebieden herstelmaatregelen plaatsgevonden. Ook is de uitstoot van zwavel- en stikstofemissies sterk afgenomen. Daardoor is de achteruitgang van veel soorten inderdaad gestopt en is er soms sprake van langzame verbetering, met name bij de gewervelde dieren. Maar paddenstoelen, planten, mossen, korstmossen, insecten en bodemdieren, die sterk door stikstof worden beïnvloed, gaan nog steeds achteruit. Dat betekent overigens ook dat natuurherstel iets van een lange adem is, ook als we in de komende jaren nog 50 procent extra stikstof reduceren.

Lage grenswaarde

Verder maakt Jaspers niet duidelijk dat de grenswaarde in Nederland zo laag is omdat wij in het hele land te hoog zitten met stikstof. Dat maakt Nederland anders dan landen als Duitsland en Denemarken. Een nieuwe bouwactiviteit is wel degelijk mogelijk als de uitstoot van stikstof eerst omlaag gaat. Omdat dit laatste juist niet het geval is, is de grenswaarde nu praktisch nul. De Vlamingen hebben de grenswaarde daarom gewoon op nul gezet. Dat betekent dat de grenswaarden weer omhoog kunnen zodra we de uitstoot beginnen te verminderen. Wel is het zuur dat er in delen van Duitsland, Frankrijk en Italië even grote belastingen zijn als in Nederland, terwijl de rechters daar geen lagere grenswaarden hanteren, maar die overal in het land gelijk houden. De kans dat dit wel gaat gebeuren, is echter zeer groot.

Natuurgebieden schrappen, om zo de stikstofregels te omzeilen, blijkt geen reële optie gezien de ervaringen in zowel Vlaanderen als Nederland. Overigens helpt dat ook niet echt want de normen voor de resterende natuurgebieden blijven bestaan en worden overschreden.

Jaspers gaat eraan voorbij dat er in Nederland veel meer speelt dan alleen stikstof en natuur. Er zijn ook grote opgaven voor 2030 om de waterkwaliteit te verbeteren. Voor 2050 moet de broeikasgasemissie door de landbouw zijn gehalveerd. Ook het landbouwsysteem worstelt met de gevolgen van klimaatverandering (onder andere droogte), bodemverdichting, bodemziektes en zoönosen (infectieziekten die van dier op mens kunnen overgaan).

Daarnaast staat het verdienmodel van veel landbouwers onder druk. Juist omdat klimaatverandering zowel de landbouw als de natuur gaat beïnvloeden, is het belangrijk om het voorzorgprincipe vast te houden. Of en hoe kringlooplandbouw daaraan kan bijdragen, is onderwerp van discussie, maar laat onverlet dat we meer moeten doen dan de huidige situatie stabiel houden.

We pleiten voor een concreet handelingsperspectief waarbij de landbouw een rechtszekere toekomst heeft en een bijdrage levert aan zowel de voedselproductie als het milieu. Daar is ruim 24 miljard euro voor beschikbaar en het is zaak om daarmee het probleem integraal aan te pakken.

Auteur dr. ir. Wim de Vries schreef al meer artikelen over deze stikstofcrisis, bijvoorbeeld ‘Stikstofmodellen zijn geen boerenbedrog‘, ‘Er is wel degelijk een stikstofprobleem – Hoogleraar Wim de Vries reageert op tegenwerpingen‘, ‘Wetenschappelijk model nuttig maar niet alwetend‘, ‘Maak kabinetsplannen voor emissiereductie uitvoerbaar‘ en ‘Voor natuurorganisaties én boeren is begrip op te brengen‘.

Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen uit het Reformatorisch Dagblad. Bronvermelding: Vries, W. de, 2023, Ontkenning is geen uitweg uit stikstofcrisis, Reformatorisch Dagblad 53 (96): 34-35 (artikel).