‘Wetenschap gedijt niet bij conformiteit, maar bij ruimte voor twijfel, experiment en afwijking’ – Twee academici reageren in De Volkskrant op huidige wijze van organiseren en financieren binnen de wetenschapsbeoefening

In De Volkskrant verscheen vandaag een opiniestuk van twee academici over de huidige wijze van het organiseren en financieren van de wetenschapsbeoefening. Vernieuwende ideeën krijgen, volgens deze wetenschappers, zelden de kans zich te bewijzen. ‘Niet omdat ze ondeugdelijk zijn, maar omdat ze niet in het bestaande beeld passen’. Financiering is ‘veel te veel gericht op dominante theorieën’. Hierdoor liggen ‘tunnelvisie en voorspelbaarheid’ op de loer.

Aanleiding voor het schrijven van dr. Tomas Knapen¹ en dr. Yaïr Pinto² is een krantenartikel waarin aangegeven wordt dat een vaccin tegen gordelroos mogelijk ook de ziekte van Alzheimer vertraagd.³ De geleerden vragen zich af waarom deze richting jarenlang genegeerd is en een nauwelijks effectieve behandeling – de amyloïdehypothese – velen miljarden heeft gekost. “Onderzoekers die andere routes wilden verkennen, liepen aan tegen gesloten deuren – in peer review, bij publicaties en financiering.” De onderzoekers signaleren naast dit voorbeeld ook ‘trage wetenschappelijke aandacht voor de schadelijke effecten van ultrabewerkte voeding’.⁴ Er zijn veel meer voorbeelden te geven. “In al deze gevallen blijkt dat dominante modellen en gevestigde belangen hand in hand gaan met financieringsstructuren die risico mijden en afwijking ontmoedigen.”

Hoe komt het?

Dr. Knapen en dr. Pinto zien de oorzaak hiervan. “We hebben een systeem gecreëerd dat in naam innovatie beloont, maar in de praktijkafwijking ontmoedigt – en zo structureel vernieuwing belemmert.” NWO en ERC, die de grootste beurzen verdelen, kijken vooral naar de CV, publicaties in toptijdschriften en internationale zichtbaarheid. Dit noemen zij ‘excellente’ onderzoekers. Knapen en Pinto zien in deze beoordeling sterke subjectiviteit (bias). De mate van excellentie wordt bepaald door ‘beoordelingscommissies die opereren binnen dezelfde netwerken, paradigma’s en aannames als de onderzoekers die zij beoordelen’. Degenen die daarbuiten vallen krijgen nauwelijks toegang. Dit wordt bevestigd door rapporten van bijvoorbeeld het Rathenau Instituut⁵ en de OESO.⁶ “In de huidige situatie doen we feitelijk alsof we vooruitgang kunnen plannen op basis van wat al is bewezen – terwijl echte doorbraken nu juist ontstaan op onverwachte plekken.”

Het roer moet om

Knapen en Pinto hebben niet allen commentaar op het bestaande systeem maar komen ook met een oplossing. “Als we willen dat wetenschap zich werkelijk vernieuwt, moet ook het financieringssysteem openstaan voor het onverwachte. Reserveer substantiële budgetten voor kleinschalige, risicovolle projecten van minder zichtbare onderzoekers.” Wanneer er gelijke beoordeling is, dan zou loting overwogen kunnen worden. Knapen en Pinto wijzen hierbij op een pleidooi van hoogleraar psychologie prof. dr. Han van der Maas.⁷ Voorstellen die niet binnen bestaande kaders passen, maar methodologisch wél deugen, zouden de ruimte moeten krijgen. Genoeg ideeën, maar volgens de Amsterdamse onderzoekers ontbreekt ‘de politieke wil om het systeem fundamenteel te herzien’. “De echte vraag is dus niet wie excellent is, maar wie origineel is, en of we het aandurven om echt nieuwe ideeën te onderzoeken.” Zal deze wijze van organisatie en financiering van onderzoek ook ruimte bieden aan wetenschappers die Intelligent Ontwerp in de natuur menen te detecteren? Nu moeten deze onderzoekers dit onderzoek vaak in de vrije tijd doen en zelf financieren. “Zolang we de financiering blijven toekennen op basis van gevestigde profielen en vertrouwde ideeën, blijven we kansen missen – soms met ingrijpende gevolgen, zoals bij Alzheimer.”

N.a.v.: Knapen, T., Pinto, Y., 2025, Hou op met die focus op excellentie in wetenschap en kijk ook naar originaliteit, De Volkskrant 104 (30.806): 20. URL: https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-hou-op-met-die-focus-op-excellentie-en-kijk-ook-naar-originaliteit~b0243dbb/.

Voetnoten

1. Dr. Tomas Knapen is universitair docent cognitieve neurowetenschappen aan de Vrije Universiteit (VU) te Amsterdam. Hij promoveerde in 2007 aan de Universiteit van Utrecht op een proefschrift met als titel: ‘Distributed processing in bistable perception’.
2. Dr. Yaïr Pinto is universitair docent cognitieve psychologie aan de Universiteit van Amsterdam (UvA). Hij promoveerde in 2008 aan de Vrije Universiteit te Amsterdam op een proefschrift met als titel: ‘Guiding attention in a dynamic environment’.
3. https://www.volkskrant.nl/wetenschap/het-best-werkende-middel-tegen-alzheimer-een-vaccin-dat-gewoon-verkrijgbaar-is~b4f3280d/ en https://www.volkskrant.nl/wetenschap/zeldzaam-succes-in-strijd-tegen-dementie-vaccinatie-tegen-gordelroos-verlaagt-risico-op-hersenziekte~ba00fdc4/.
4. Zie voor ultrabewerkte voeding: https://www.nice-info.be/sterk-bewerkt-voedsel-nood-aan-duidelijke-definities.
5. https://www.rathenau.nl/sites/default/files/2024-08/Balans_van_de_wetenschap_2024_Rapport_Rathenau_Instituut.pdf.
6. https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/publications/reports/2021/05/effective-policies-to-foster-high-risk-high-reward-research_131670a3/06913b3b-en.pdf.
7. https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-ga-loten-als-je-iets-wil-doen-aan-ongelijkheid~bf5e544a/.