In het scheppingsdebat proberen theïstische evolutionisten op allerlei manieren Gods goede schepping en het dierlijke lijden met elkaar te combineren, zonder daarbij een kosmische zondeval te hoeven erkennen. Publicist Robert Plomp doet ook een duit in het zakje, door aan te geven dat dieren wel pijn kunnen hebben maar niet daaraan lijden. Dierlijk lijden is binnen deze visie een contradictio in terminis, omdat dieren geen reflectief vermogen hebben, kunnen ze niet lijden. In 2015 was er in dagblad Trouw een soortgelijke discussie tussen een paleontoloog en een ethicus en dierenarts. De paleontoloog beweerde dat dieren mogelijk niet lijden, omdat ze geen reflectief bewustzijn hebben en niet kunnen nadenken. Naast fundering in het natuurwetenschappelijk en ethisch onderzoek denk ik juist dat de Schrift ons laat zien dat dieren kunnen lijden. Op grond van Romeinen 8:20-22 en Spreuken 12:10 meen ik dat dieren wel degelijk ‘zuchten’ onder de zondeval en de ‘wreedheden’ van een ‘goddeloze’.

Aanleiding

Op deze website schreef bacterioloog en dierenarts dr. ir. Erik van Engelen een reactie op een artikel van Robert Plomp over evolutie en Gods goede schepping.¹ Gisteren verscheen van laatstgenoemde hierop een reactie.² Het is opmerkelijk dat een theïstische evolutionist zelfs het bestaan van lijden bij de ‘hogere’ dieren zoals olifanten, dolfijnen en apen wil ontkennen. Terwijl deze ideologie wel leert dat de mens een gemeenschappelijke voorouder met de dieren heeft en het menselijk gedrag vanuit de evolutionaire gedragsbiologie (ethologie) wordt verklaard.³ Althans, er wordt een poging gedaan om te komen tot een evolutionaireverklaring.⁴ Wordt hier een inconsistentie zichtbaar binnen het theïstisch evolutionistische wereldbeeld? De discussie tussen Van Engelen en Plomp laat ik aan beide heren. Van Engelen heeft aangegeven D.V. te reageren, via deze website, op de reactie van Plomp. Terwijl ik mij wat aan het oriënteren was op het thema dierlijk lijden, kwam ik een interessante discussie tegen. Omdat deze discussie, met uitzondering van de theologisch-ethische/christelijke dimensie, lijkt op de discussie tussen Van Engelen en Plomp is het goed om deze samen te vatten.

Jelle Reumer

In 2015 verscheen er in het dagblad Trouw een artikel van paleontoloog dr. Jelle W.F. Reumer⁵ over pijn en lijden bij haringen (vissen). Hebben haringen wél pijn, maar lijden zij géén pijn? Reumer vermoedt dat dit zo is: “Pijn hebben is iets objectiefs, pijn lijden niet. Om te lijden moet een dier beschikken over een bewustzijn, waardoor het zich bewust is van dit lijden. Het dier moet kunnen denken: ‘Ik ondervind pijn en daar heb ik last van’.” Reumer gaat ervan uit dat een haring niet zo ontwikkeld is dat het reflectief bewustzijn heeft. “Tegelijkertijd moet ik erkennen dat zelfs als een haring dat bewustzijn wel zou hebben, hij ons dat niet zou kunnen vertellen.”⁶ Op dit artikel werd, via een opiniestuk, in hetzelfde dagblad gereageerd door ethicus en dierenarts dr. Frans R. Stafleu.⁷ Hij heeft zich, samen met anderen, ingezet voor dierenwelzijn en ook op academisch niveau over het thema ‘lijden bij dieren’ nagedacht.

Gewervelde dieren lijken op elkaar

Dr. Stafleu geeft in zijn opiniestuk aan dat hij van het artikel van Reumer een déjà vu kreeg. “Hebben we deze discussie niet al eens gevoerd in de jaren tachtig, en nemen we sindsdien niet aan dat gewervelde dieren zoals vissen pijn kunnen lijden?” Op deze vaststelling zijn, volgens de ethicus, een aantal wetten gebaseerd, bijvoorbeeld de Wet op de Dierproeven. Bovendien stelt Stafleu de vraag: “Is het verschil tussen ‘last hebben van pijn’ en ‘pijn lijden’ niet een kwestie van gradatie? En is een dier ‘last van pijn’ bezorgen moreel gezien minder erg dan hem ‘pijn te laten lijden’?” Pijn heeft als doel ‘een wezen adequaat te laten reageren op een schadelijke prikkel’. Volgens de dierenarts bestaan er tussen gewervelde dieren onderling geen grote verschillen in gedrag en qua zenuwstelsel. Dieren die wél ‘last hebben’, maar geen ‘pijn lijden’ is een vreemde constructie. “Je kan dan beter zeggen dat een dier geen pijn voelt.”

Onaangename ervaring

Volgens Reumer moeten we haringen niet onverdoofd opensnijden, want daar hebben ze last van. “Hier slaat de verwarring toe, hebben de dieren volgens hem nu last van pijn of niet?” Stafleu vraagt zich af of lijden ‘niet gewoon’ betekent ‘dat het erg onaangenaam is?’ “Dus als een haring kronkelt van de pijn wijst dat op een heel onaangename ervaring en noemen we dat lijden.” Wanneer pijn bij dieren zorgt voor een onaangename ervaring dan noemen we dat lijden. Dat lijkt mij een beter criterium, dan het pas lijden noemen wanneer er reflectief bewustzijn aanwezig is. Met zo’n definitie is direct het dilemma van een dementerende oudere die pijn heeft verholpen. Is er pas sprake van lijden als je daarover na kunt denken? Dat vindt Stafleu een vreemde constructie. “Nadenken over pijn kan het onaangename gevoel (…) meer of minder maken, maar het leidt niet tot een structureel andere ervaring.” Hij concludeert, en deze conclusie is nuttig voor de discussie tussen Plomp en Van Engelen: “Als een dier pijn heeft dan heeft hij daar last van, als hij heftige pijn heeft dan lijdt hij. Of zo’n dier erover kan nadenken doet er niet toe. Dieren onnodig laten lijden is ethisch onjuist en dat moeten we voorkomen, (…).”⁸

Peter Gootjes

In de rubriek met korte ingezonden stukjes verscheen in hetzelfde dagblad Trouw ook een stukje van, de voor mij onbekende, Peter Gootjes. Hij reageert ook op dr. Jelle W.F. Reumer. Gootjes geeft aan dat hij blij is dat een baby (zonder reflectief bewustzijn) ‘vóór een operatie volledige anesthesie (narcose) krijgt’. Maar dat geldt ook voor zijn hond of kat ‘die volledige anesthesie en pijnbestrijding krijgt, bij bijvoorbeeld een sterilisatie’. Hoewel reflectief bewustzijn bij deze dieren (nog) niet is aangetoond, dat is wel het geval bij apen, olifanten en dolfijnen. “Maar lijden doen ze allemaal als er extreme pijnprikkels worden toegediend.”⁹ Zo zie je maar weer, de discussie over pijn en/of lijden maakt veel los. Een interessante discussie waar het laatste woord nog lang niet over gezegd is. Wat echter wel gezegd kan worden is dat dieren kunnen lijden aan pijn. Pijn blijft ook voor hen een onaangename ervaring waarbij dieren zich oncomfortabel voelen. Zelfs zonder reflectief vermogen kunnen we dat lijden noemen. Het ganse schepsel zucht onder de gevolgen van de zonden, zelfs als in barensnood zijnde. Maranatha!

Voetnoten

1. https://oorsprong.info/robert-plomp-verdedigt-theistische-evolutie-door-te-ontkennen-dat-dieren-kunnen-lijden/. Dit artikel was in reactie op: https://vromepraatjes.nl/evolutie-lijden-en-pijn-evolutie-en-gods-goedheid-deel-2/. Dr. Van Engelen schreef al eerder op ‘Oorsprong’ over dierlijk lijden, naar aanleiding van de theologische promotie van patholoog dr. Piet Slootweg: https://oorsprong.info/dierenleed-past-niet-binnen-goede-schepping/.
2. Deze reactie is hier te vinden: https://vromepraatjes.nl/reactie-op-erik-van-engelen-nadenken-over-evolutie-in-het-licht-van-de-goedheid-van-god/.
3. Een bekende etholoog is dr. Frans de Waal die op zoek is naar moraal in de dierentuin: https://oorsprong.info/op-zoek-naar-moraal-in-de-dierentuin-twee-jonge-chimpansees-geboren-in-burgers-zoo/.
4. In het klassieke scheppingsgeloof wordt de schepping door sommigen gezien als een mozaïek en kan van daaruit ook gesproken worden van ‘hogere’ en ‘lagere’ dieren, namelijk dieren die meer of minder overeenkomsten met de mens bezitten. Net zoals sommige mozaïekstukjes dichterbij of verderaf staan van het menselijke mozaïekstukje.
5. Dr. Jelle W.F. Reumer promoveerde in 1983 aan de Universiteit Utrecht op een proefschrift met als titel ‘Ruscinian and Early Pleistocene Soricidae (Insectivora, Mammalia) from Tegelen (the Netherlands) and Hungary’.
6. Het volledige artikel van dr. Jelle Reumer is op de website Trouw te lezen: https://www.trouw.nl/nieuws/de-haring-haring-heeft-pijn-maar-heeft-hij-daar-last-van~b94ceeae/.
7. Dr. Stafleu promoveerde in 1994 aan de Universiteit Utrecht op een proefschrift met als titel ‘The ethical acceptability of animal experiments as judged by researchers’.
8. Hierboven heb ik een korte samenvatting gegeven van het opiniestuk van dr. Frans R. Stafleu. Het originele stuk is te lezen via de website van Trouw: https://www.trouw.nl/nieuws/dier-dat-niet-nadenkt-kan-wel-degelijk-lijden~b42187e9/. Zie ook: https://www.uu.nl/nieuws/frans-stafleu-een-dier-dat-niet-nadenkt-kan-wel-degelijk-lijden.
9. Het stukje van Peter Gootjes is hier te lezen: https://www.trouw.nl/nieuws/brieven~b369fa57/.