Home » Ethologie

Categorie archieven: Ethologie

Kunnen dieren wel pijn voelen maar lijden zij niet? – Samenvatting van een opiniestuk in ‘Trouw’ als bijdrage in het debat over dierenleed en dierenwelzijn

13 februari 2024

In het scheppingsdebat proberen theïstische evolutionisten op allerlei manieren Gods goede schepping en het dierlijke lijden met elkaar te combineren, zonder daarbij een kosmische zondeval te hoeven erkennen. Publicist Robert Plomp doet ook een duit in het zakje, door aan te geven dat dieren wel pijn kunnen hebben maar niet daaraan lijden. Dierlijk lijden is binnen deze visie een contradictio in terminis, omdat dieren geen reflectief vermogen hebben, kunnen ze niet lijden. In 2015 was er in dagblad Trouw een soortgelijke discussie tussen een paleontoloog en een ethicus en dierenarts. De paleontoloog beweerde dat dieren mogelijk niet lijden, omdat ze geen reflectief bewustzijn hebben en niet kunnen nadenken. Naast fundering in het natuurwetenschappelijk en ethisch onderzoek denk ik juist dat de Schrift ons laat zien dat dieren kunnen lijden. Op grond van Romeinen 8:20-22 en Spreuken 12:10 meen ik dat dieren wel degelijk ‘zuchten’ onder de zondeval en de ‘wreedheden’ van een ‘goddeloze’.

Aanleiding

Op deze website schreef bacterioloog en dierenarts dr. ir. Erik van Engelen een reactie op een artikel van Robert Plomp over evolutie en Gods goede schepping.1 Gisteren verscheen van laatstgenoemde hierop een reactie.2 Het is opmerkelijk dat een theïstische evolutionist zelfs het bestaan van lijden bij de ‘hogere’ dieren zoals olifanten, dolfijnen en apen wil ontkennen. Terwijl deze ideologie wel leert dat de mens een gemeenschappelijke voorouder met de dieren heeft en het menselijk gedrag vanuit de evolutionaire gedragsbiologie (ethologie) wordt verklaard.3 Althans, er wordt een poging gedaan om te komen tot een evolutionaireverklaring.4 Wordt hier een inconsistentie zichtbaar binnen het theïstisch evolutionistische wereldbeeld? De discussie tussen Van Engelen en Plomp laat ik aan beide heren. Van Engelen heeft aangegeven D.V. te reageren, via deze website, op de reactie van Plomp. Terwijl ik mij wat aan het oriënteren was op het thema dierlijk lijden, kwam ik een interessante discussie tegen. Omdat deze discussie, met uitzondering van de theologisch-ethische/christelijke dimensie, lijkt op de discussie tussen Van Engelen en Plomp is het goed om deze samen te vatten.

Jelle Reumer

In 2015 verscheen er in het dagblad Trouw een artikel van paleontoloog dr. Jelle W.F. Reumer5 over pijn en lijden bij haringen (vissen). Hebben haringen wél pijn, maar lijden zij géén pijn? Reumer vermoedt dat dit zo is: “Pijn hebben is iets objectiefs, pijn lijden niet. Om te lijden moet een dier beschikken over een bewustzijn, waardoor het zich bewust is van dit lijden. Het dier moet kunnen denken: ‘Ik ondervind pijn en daar heb ik last van’.” Reumer gaat ervan uit dat een haring niet zo ontwikkeld is dat het reflectief bewustzijn heeft. “Tegelijkertijd moet ik erkennen dat zelfs als een haring dat bewustzijn wel zou hebben, hij ons dat niet zou kunnen vertellen.”6 Op dit artikel werd, via een opiniestuk, in hetzelfde dagblad gereageerd door ethicus en dierenarts dr. Frans R. Stafleu.7 Hij heeft zich, samen met anderen, ingezet voor dierenwelzijn en ook op academisch niveau over het thema ‘lijden bij dieren’ nagedacht.

Gewervelde dieren lijken op elkaar

Dr. Stafleu geeft in zijn opiniestuk aan dat hij van het artikel van Reumer een déjà vu kreeg. “Hebben we deze discussie niet al eens gevoerd in de jaren tachtig, en nemen we sindsdien niet aan dat gewervelde dieren zoals vissen pijn kunnen lijden?” Op deze vaststelling zijn, volgens de ethicus, een aantal wetten gebaseerd, bijvoorbeeld de Wet op de Dierproeven. Bovendien stelt Stafleu de vraag: “Is het verschil tussen ‘last hebben van pijn’ en ‘pijn lijden’ niet een kwestie van gradatie? En is een dier ‘last van pijn’ bezorgen moreel gezien minder erg dan hem ‘pijn te laten lijden’?” Pijn heeft als doel ‘een wezen adequaat te laten reageren op een schadelijke prikkel’. Volgens de dierenarts bestaan er tussen gewervelde dieren onderling geen grote verschillen in gedrag en qua zenuwstelsel. Dieren die wél ‘last hebben’, maar geen ‘pijn lijden’ is een vreemde constructie. “Je kan dan beter zeggen dat een dier geen pijn voelt.”

Onaangename ervaring

Volgens Reumer moeten we haringen niet onverdoofd opensnijden, want daar hebben ze last van. “Hier slaat de verwarring toe, hebben de dieren volgens hem nu last van pijn of niet?” Stafleu vraagt zich af of lijden ‘niet gewoon’ betekent ‘dat het erg onaangenaam is?’ “Dus als een haring kronkelt van de pijn wijst dat op een heel onaangename ervaring en noemen we dat lijden.” Wanneer pijn bij dieren zorgt voor een onaangename ervaring dan noemen we dat lijden. Dat lijkt mij een beter criterium, dan het pas lijden noemen wanneer er reflectief bewustzijn aanwezig is. Met zo’n definitie is direct het dilemma van een dementerende oudere die pijn heeft verholpen. Is er pas sprake van lijden als je daarover na kunt denken? Dat vindt Stafleu een vreemde constructie. “Nadenken over pijn kan het onaangename gevoel (…) meer of minder maken, maar het leidt niet tot een structureel andere ervaring.” Hij concludeert, en deze conclusie is nuttig voor de discussie tussen Plomp en Van Engelen: “Als een dier pijn heeft dan heeft hij daar last van, als hij heftige pijn heeft dan lijdt hij. Of zo’n dier erover kan nadenken doet er niet toe. Dieren onnodig laten lijden is ethisch onjuist en dat moeten we voorkomen, (…).”8

Peter Gootjes

In de rubriek met korte ingezonden stukjes verscheen in hetzelfde dagblad Trouw ook een stukje van, de voor mij onbekende, Peter Gootjes. Hij reageert ook op dr. Jelle W.F. Reumer. Gootjes geeft aan dat hij blij is dat een baby (zonder reflectief bewustzijn) ‘vóór een operatie volledige anesthesie (narcose) krijgt’. Maar dat geldt ook voor zijn hond of kat ‘die volledige anesthesie en pijnbestrijding krijgt, bij bijvoorbeeld een sterilisatie’. Hoewel reflectief bewustzijn bij deze dieren (nog) niet is aangetoond, dat is wel het geval bij apen, olifanten en dolfijnen. “Maar lijden doen ze allemaal als er extreme pijnprikkels worden toegediend.”9 Zo zie je maar weer, de discussie over pijn en/of lijden maakt veel los. Een interessante discussie waar het laatste woord nog lang niet over gezegd is. Wat echter wel gezegd kan worden is dat dieren kunnen lijden aan pijn. Pijn blijft ook voor hen een onaangename ervaring waarbij dieren zich oncomfortabel voelen. Zelfs zonder reflectief vermogen kunnen we dat lijden noemen. Het ganse schepsel zucht onder de gevolgen van de zonden, zelfs als in barensnood zijnde. Maranatha!

Voetnoten

Op zoek naar moraal in de dierentuin – Twee jonge chimpansees geboren in Burgers’ Zoo

10 januari 2024

Sinds het najaar van 2023 hebben we als gezin een abonnement op de dierentuin Burgers’ Zoo te Arnhem. Een dierentuin waar de verschillende aangelegde ecosystemen opvallend en indrukwekkend zijn. Deze dierentuin is absoluut een aanrader en de bestudering van het geschapene leidt tot verwondering. De dierentuin heeft ook een chimpanseegroep en daar zijn het afgelopen jaar twee jongen geboren. Deze groep werd bekend vanwege het onderzoek van dr. Frans B.M. de Waal en zijn boek ‘Chimpansee-politiek’.1

Op zoek naar moraal in het chimpanseeverblijf? De chimpansees waren vanwege de kou alleen binnen te zien. Foto genomen door Jan van Meerten op 6 januari 2024.

Twee jongen

Burgers’ Zoo doet met de chimpansees mee aan een Europees populatiemanagementprogramma. Ze willen met name met de West-Afrikaanse ondersoort gaan fokken, omdat dit ondersoort kritisch bedreigd is. Afgelopen jaar was het een bijzonder vruchtbaar jaar voor de dierentuin. Op 30 september 2023 werd er een mannetjeschimpansee geboren2 en op 28 oktober 2023 een vrouwtjeschimpansee.3 De chimpanseejongen zijn nu publiek te zien. Eén ervan hebben we zaterdag ook gezien. De geboorte van het laatste jong is bijzonder, omdat de moederchimpansee nog niet zo lang in de dierentuin is.4 Chimpansee Laura is afkomstig uit de Deense dierentuin van Aalborg. Een aantal individuen van deze groep zijn al hoogbejaard (boven de 35 of 40 jaar). Het babymannetje is een zoon van de wereldberoemde chimpansee Tushi. Deze chimpansee werd wereldberoemd nadat zij met een tak een drone uit de lucht had geslagen.5

Chimpanseemoraal?

Dierentuinen die in het bezit zijn van chimpansees of bonobo’s, kunnen het vaak niet laten om aan de aangeboden informatie over deze dieren, naturalistische natuurfilosofie over menselijke evolutie toe te voegen.6 Als zouden deze dieren een gemeenschappelijke voorouder hebben met mensen. Op de informatieborden bij deze dieren in Burgers’ Zoo is, bijzonder genoeg, geen dergelijke pontificale naturalistische natuurfilosofie te vinden. Er wordt feitelijke informatie gegeven en de borden geven zelfs aan dat al lijken ‘chimpansees (…) best veel op mensen’ er toch ook verschillen zijn. Op de website van de dierentuin wordt daar meer van zichtbaar. Zo wordt er aangegeven dat het DNA van chimpansees voor zo’n 98,5% overeenkomt met dat van mensen. Dat sommige creationistische genetici vraagtekens bij dit percentage zetten, daar lees je dan weer niets over.7 Daarnaast wordt beweerd dat chimpansees ‘dus ook nauwe familie van de mens, zelfs nauwer dan van de gorilla’ zijn.8 Uitgaande van de Schrift kunnen chimpansees (dieren) en mensen geen familie van elkaar zijn. De landdieren werden apart van de mens geschapen en de schepping van de mens (waarover te lezen is in Genesis 1 en 2) was een speciale scheppingsdaad van God. Vanwege deze basisovertuiging zullen creationisten deze evolutionaire voorstellen afwijzen, hoe sterk deze voorstellen ook kunnen overkomen. Helaas lees je nergens iets over het scheppingsalternatief voor dit evolutionaire verhaal.

Bord met daarop de memorabele momenten uit de chimpanseegroep van ‘Burgers’ Zoo’. Foto genomen door Jan van Meerten op 6 januari 2024.

Naast de bovenstaande evolutionaire informatie wordt er aandacht besteed aan het onderzoek van dr. Frans de Waal onder leiding van gedragsbioloog dr. Jan van Hooff.9 Dat is begrijpelijk want daardoor is deze chimpanseegroep wereldberoemd geworden. Zeker na verschijning van het boek ‘Chimpansee-politiek’ (geschreven door De Waal). Hij ontdekte, volgens een informatiebord, ‘in Burgers’ Zoo, dat chimpansees intelligent en empathisch genoeg zijn om zich na een ruzie met elkaar te verzoenen’. De Waal deed van 1975 tot en met 1981 onderzoek naar de chimpansees van Burgers’ Zoo.

Dr. Frans B.M. de Waal is etholoog en primatoloog. De geleerde heeft veel boeken geschreven over sociobiologie en evolutionaire ethiek.10 De Waal noemt zichzelf een apatheïst.11 Apatheïsme is een pragmatisch atheïsme waarbij het bestaan van God niet relevant wordt geacht.12 De Waal ziet religie daarom vooral als sociologisch verschijnsel.13 Moraal is daarom ook niet afkomstig van God, maar bestond in de evolutionaire geschiedenis al vér voordat de mens ten tonele verscheen. Door het bestuderen van bonobo- en chimpanseegroepen proberen deze gedragsbiologen ‘bewijs’ te vinden dat moraal zonder God kan bestaan. De Waal heeft daar ook over geschreven, bijvoorbeeld in de boeken ‘De aap en de filosoof’ (2009) en ‘De Bonobo en de tien geboden’ (2013). Het laatstgenoemde boek werd ook in de Gereformeerde Gezindte bekend doordat er over geschreven werd, bijvoorbeeld door theoloog en godsdienstfilosoof dr. Gert A. van den Brink.14 (Theïstische) evolutionisten waren not-amused en reageerden hierop. Hoewel bijvoorbeeld dr. Brent Cook15 en dr. Jerry Bergman16 wel eens geschreven hebben over het werk van dr. De Waal, is er geen officiële creationistische publicatie bekend die alle evolutionaire claims van De Waal weerspreekt. Het zou daarom goed zijn dat een creationair etholoog zich verdiept in de werken van dr. De Waal en deze werken weerspreekt in een zelfstandige publicatie (monograaf of boek).

Dr. Gert A. van den Brink schreef in 2013 naar aanleiding van ‘De Bonobo en de Tien Geboden’ een artikel in het Reformatorisch Dagblad. Van den Brink geeft in het artikel aan sciëntisme te zien bij De Waal. Alle vragen zouden volgens De Waal door de natuurwetenschappen beantwoord kunnen worden, zelfs religieuze en ethische. Het valt Van den Brink op dat er in de literatuurlijst geen enkel recent filosofisch of wijsgerig-theologisch te vinden is “De Waal kijkt naar zijn aapjes en hoeft de boeken niet meer te lezen.” De theoloog en godsdienstfilosoof geeft aan dat De Waal antropocentrisch naar dieren kijkt. “We zullen (…) per definitie nooit weten of dieren vanbinnen net zo in elkaar zitten als wij.” Dr. De Waal gaat daarmee a priori uit van de evolutionaire basisovertuiging. Hij poneert dit echter als vaststaand feit. Bovendien herdefinieert De Waal ‘moraal’. “Hij herdefinieert moreel goed gedrag (…) tot sociaal wenselijk gedrag.” Ten slotte versimpelt De Waal, volgens Van den Brink, ‘godsdienst tot een waarneembare religieuze praktijk’. Dat leidt tot een logische onmogelijkheid. “Van De Waal mag je God wel dienen als je maar niet gelooft dat Hij bestaat.” Het valt op dat De Waal de Tien Geboden noemt in de titel van zijn boek, ‘maar waar blijft de eerste tafel van de wet?’ Niet iedereen was gecharmeerd van de kritiek van dr. Van den Brink. Hij kreeg commentaar van de biologen Gert Korthof17 en dr. René Fransen18 en van theoloog en godsdienstfilosoof dr. Taede Smedes.19 Lezenswaardig is de uitgebreide Nederlandse discussiesamenvatting (breder dan de discussie met dr. Van den Brink) van filosoof Paul Delfgaauw.20 De (discussie over de) zoektocht naar moraal in de dierentuin is in ieder geval nog lang niet afgelopen.

Voetnoten

Chimpansee haalt op 10 april 2015 drone naar beneden met een tak

10 januari 2024

Op 10 april 2015 haalde een chimpansee van Burgers’ Zoo een drone met een tak naar beneden. Men was voor het tweede seizoen van het programma Natuurlijk opnames aan het maken. Volgens de dierentuin laat dit zien hoe intelligent ze zijn. Ze zagen het vliegtuigje en bewapening volgde. Hieronder is de video, die al meer dan 3,5 miljoen keer werd bekeken (!), te bekijken. De achtergrondmuziek staat wel erg hard, maar het geluid kan worden uitgezet zonder dat de film aan ‘kijkwaardigheid’ wordt inboet.1

Onder de video staat een beschrijving: “Eén van de chimpansees zat hoog in een boom met een lange tak. Ogenschijnlijk zeer rustig en tevreden dommelend in de ochtendzon liet de mensaap de drone nieuwsgierig opnames maken. Vanuit de ooghoeken hield de chimpansee echter alles haarscherp in de gaten. Geduldig wachtte de mensaap totdat de drone net iets te dichtbij kwam… Razendsnel sloeg de chimpansee toe met de lange stok die ze voor het lichaam verborgen hield! Met een voltreffer sloeg het dier de drone naar beneden, waar zijn groepsgenoten de ‘prooi’ snel overmeesterden. Omdat de camera tijdens het hele actiemoment bleef draaien, leverde dit ondanks de compleet vernielde drone en GoPro toch nog heel bijzondere beelden op!”

Voetnoten

Archieven