Momenteel buigt de Tweede Kamer zich over kabinetsvoorstellen tot herziening van de embryowet. De huidige embryowet trad op 1 september 2002 in werking. In deze wet worden handelingen met menselijke geslachtscellen en embryo’s geregeld. Deze wet is inmiddels driemaal geëvalueerd, namelijk in 2006, 2012 en recent in 2021. Achtergrond is mede dat veel onderzoekers en politici de wet te beperkend vinden, met name ten aanzien van het ‘kweken’ van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek. Gebruikmakend van de derde evaluatie komt minister Kuipers nu met concrete voorstellen voor aanpassing van de embryowet.

Embryo’s en ELS

Een belangrijke wijziging betreft de definitie van ‘embryo’. Deze is nu “cel of geheel van cellen met het vermogen uit te groeien tot een mens.” Een probleem hiermee is dat een niet levensvatbare vrucht dan mogelijk niet onder deze definitie zou vallen en dus niet door de wet beschermd zou worden. Verder is het inmiddels mogelijk om in het laboratorium ‘embryo-achtige structuren’ (Engelse afkorting, ELS) te laten groeien. Dergelijke ELS zijn zichzelf organiserende structuren die men kan laten groeien uit stamcellen (cellen die nog tot alle weefsels van het lichaam kunnen uitgroeien). Die ELS kunnen vervolgens, naar het lijkt, de ontwikkeling van een embryo geheel of gedeeltelijk nabootsen. De minister wil dergelijke structuren ook laten vallen onder de embryowet, zodat regeling van dat onderzoek mogelijk is. Dat is op zich een goede zaak. Maar hierbij doen zich wel problemen en vragen voor.

Ten eerste is, voor zover ik weet, nog niet duidelijk of het inderdaad mogelijk zal zijn ELS te laten groeien die de ontwikkeling van een gewoon embryo geheel kunnen nabootsen en dus tot de geboorte van een kind zouden kunnen leiden. Vervolgens wordt de vraag welke ELS, vanaf welk ontwikkelingsstadium, dat zouden kunnen. Met andere woorden, is dat onderscheid tussen ELS die wel en die niet de ontwikkeling van een gewoon embryo geheel kunnen nabootsen, in de praktijk van het onderzoek wel te maken? Als een ELS niet tot embryo kan uitgroeien, behoeft die niet als embryo beschermd te worden; dergelijk onderzoek kan dienstig zijn voor de voortgang van waardevolle medische kennis. Maar ELS die wel als embryo kunnen gaan uitgroeien, zouden ook als embryo beschermd moeten worden.

Hier stelt de minister een stap voor met grote ethische implicaties. Hij wil namelijk het kweken van ELS die vanaf een bepaald moment als menselijk embryo kunnen uitgroeien, onder voorwaarden gaan toestaan. In feite zou dan sprake zijn van een vorm van kweken van embryo’s voor onderzoek; dit is nu verboden en dit zou volgens coalitie-afspraken in deze kabinetsperiode ook niet veranderen. Dit verbod blijft wel gehandhaafd voor het kweken van embryo’s via bevruchting in het laboratorium. Als het evenwel mogelijk blijkt om via ELS embryo’s te kweken dan zou het verbod daarop met dit voorstel feitelijk zijn opgeheven. Een menselijk embryo moet mijn inziens gezien worden als een zich belichamend mens met potenties en niet slechts als een potentieel mens. Het tot stand brengen hiervan voor onderzoek waarbij het teloorgaat, acht ik ethisch niet aanvaardbaar. (Voor uitvoeriger argumentatie zie Morgen wordt alles beter, in het bijzonder hoofdstuk 11). Overigens zou deze ethische positie ook op basis van voorzichtigheid verdedigd kunnen worden als men onzeker is over het menszijn van het menselijke embryo.

Kiembaan genetische verandering

Een tweede belangrijke punt in de kabinetsvoorstellen betreft het onderzoek naar genetische modificatie in de kiembaan, dit is vanaf het begin van de ontwikkeling van een individu. Door nieuwe DNA-technologie, met name crispr-cas, kunnen wijzigingen in het DNA op een veel nauwkeuriger en veiliger manier worden aangebracht dan voorheen. Daarmee zouden genen met een fout die leidt tot een ernstige ziekte ‘gerepareerd’ kunnen worden. Als dit gebeurt in het kader van de voortplanting zou in principe een genetische aandoening uit de familie gehaald kunnen worden. Op zich zou dat een wenselijk resultaat zijn. De risico’s worden vooralsnog te groot geacht om dit al bij mensen te gaan toepassen. Maar de minister stelt wel voor onderzoek daarnaar te gaan toestaan.

Een belangrijke vraag is dan of dat kan zonder dat menselijke embryo’s voor onderzoek gekweekt en gebruikt gaan worden. Zo niet, dan doet zich het bovengenoemde ethische probleem weer voor. Mogelijk kan dergelijk onderzoek plaatsvinden met ELS die zich niet als embryo kunnen ontwikkelen; daarvoor zou het ethisch probleem van embryo-verbruik niet gelden. Wel blijft de meer fundamentele vraag of we de techniek van genetische verandering in de menselijke geslachtslijn en dus ook in diens eventuele nageslacht, wel moeten nastreven. Geeft dat niet een macht die de mens niet aan zou kunnen, in de zin dat die ook verkeerd gebruikt zou gaan worden?

Mijns inziens is verdere bezinning en gesprek hierover zeer gewenst. Een argument hiervoor ligt ook in het Europese verdrag over Mensenrechten en biogeneeskunde (Oviedo Convention, 1997), dat in artikel 13 expliciet stelt een interventie gericht op het veranderen van het menselijke genoom niet is toegestaan. Overigens heeft Nederland dit verdrag wel ondertekend maar, in tegenstelling tot veel andere landen, niet bekrachtigd.

Mens-dier combinaties

Ook op het gebied van het groeien van mens-dier combinaties (chimaeren) doet de minister voorstellen. De belangrijkste vorm daarvan in wetenschappelijk onderzoek betreft het inbrengen van menselijke stamcellen in embryo’s van dieren. Op die manier zouden bepaalde organen in dat dier (vrijwel geheel) uit menselijke cellen bestaan. Een dergelijk orgaan kan dan dienen als donororgaan voor een patiënt die dat nodig heeft. Ik snap dat de minister dat onderzoek niet wil regelen in de Embryowet omdat het niet over menselijke embryo’s gaat; hij wil dit regelen in de Wet op de Dierproeven (Wod) en de Wet zeggenschap lichaamsmateriaal (Wzl). Op zich wel wat voor te zeggen.

Mijn bezwaar tegen het huidige kabinetsvoorstel is evenwel dat men de ethiek bij dit onderzoek beperkt tot overwegingen van medisch nut en veiligheid. Duidelijk is dat in het ideale geval deze techniek patiënten die een donororgaan nodig hebben, kan helpen en eventueel zelfs in leven houden. Of het ooit echt veilig zou kunnen, is de vraag maar daarnaar kan onderzoek gedaan worden voordat patiënten behandeld gaan worden. Maar mijns inziens dient ook op dit punt een bredere bezinning plaats te vinden in de samenleving. Wat gaat het fokken van ‘mengwezens’ en het gebruik van menselijke organen uit dieren doen met ons beeld van mensen en dieren? Zou dat niet het beeld bevorderen van ons lichaam als een vehikel voor ons ‘ik’ dat op allerlei manieren als instrument van dat ‘ik’ bewerkt kan worden? In plaats van dit onderzoek zou ik liever het onderzoek naar het kweken van (mini)-organen in het laboratorium bevorderen; dat lijkt veelbelovende behandelmogelijkheden te kunnen gaan bieden.

Tot slot

We zien in de voorgenomen aanpassingen van de Embryowet dus zowel elementen die we als voortgang kunnen zien, als plannen die grote voorzichtigheid vragen en voorstellen waartegen ik principieel verzet wil aantekenen omdat de realisering ervan een volledige instrumentalisering zou inhouden van prille en kwetsbare mensenlevens.

Tussen de twee wereldoorlogen in dichtte de Engelse dichter T.S. Eliot in zijn werk ‘The Rock’ (1934) onder meer de volgende zinnen: Where is the Life we have lost in living? Where is the wisdom we have lost in knowledge? Where is the knowledge we have lost in information (Waar is het Leven dat we verloren in het leven? Waar is de wijsheid die we verloren in kennis)? De wetenschappelijke voortgang in onderzoek met betrekking van het levensbegin van mensen is veel wijsheid nodig. Het lijkt er evenwel op dat onze samenleving blijft kiezen voor (een bepaald soort) kennis en informatie ten koste van wijsheid. Laten ook christenen meedoen in deze bezinning en discussie in het licht van Psalm 111:10.

Dit artikel is met toestemming overgenomen van de website CVandaag. Het originele artikel is hier te vinden.

D66 en VVD willen de embryowet moderniseren. En u mag meepraten. Daarom is begin deze week de consultatieronde geopend voor het initiatiefvoorstel dat het speciaal kweken van embryo’s voor onderzoek mogelijk wil maken. Onderzoek doen met en de vernietiging van embryo’s staan haaks op de bescherming die een embryo verdient. Daarbij is het naïef om te denken dat grenzen aan de toelaatbaarheid niet zullen verschuiven. Dit voorstel moet daarom zo snel mogelijk van tafel.

Van onderzoek met restembryo’s naar onderzoek met kweekembryo’s

Op dit moment is het in Nederland nog niet toegestaan om embryo’s te kweken, speciaal voor onderzoek. Wel mag er in Nederland medisch-wetenschappelijk onderzoek gedaan worden op embryo’s die overblijven na een ivf-behandeling. Deze embryo’s hebben de kille aanduiding ‘restembryo’s’ gekregen en worden na het onderzoek weer vernietigd. Kweekembryo’s zijn embryo’s die speciaal gecreëerd worden met als enkel doel om onderzoek op te verrichten. Hiermee ontstaat een nieuwe categorie van menselijk leven: leven dat vanaf het eerste moment is bestemd om als testmateriaal gebruikt te worden. Als het kweken van embryo’s enkel voor onderzoek toegestaan wordt, gaat er een wissel om.

Voorstanders van het wetsvoorstel zien zo’n omslag als een vooruitgang. Restembryo’s zijn vaak al enkele dagen oud als zij gedoneerd worden aan de wetenschap. Daardoor is het nu niet mogelijk om de eerste stadia van de menselijke ontwikkeling te volgen. Kweekembryo’s zouden hiervoor een oplossing bieden, want het moment van de bevruchting is dan al onderdeel van het onderzoek. Als het kweken van embryo’s zou worden toegestaan, kunnen onderzoekers meer inzicht krijgen in de processen rond de bevruchting, in de vroege embryonale ontwikkeling en in het ontstaan van ziekten. Dit kan nuttig zijn bij het (door)ontwikkelen van nieuwe of bestaande vruchtbaarheidstechnieken of het voorkomen van ernstige gezondheidsproblemen.

Ooit waren u, jij en ik allemaal een embryo

Lijden tegengaan is mooi, maar tegen welke prijs? In het geval van embryo-onderzoek moeten er embryo’s worden opgeofferd. En die prijs is te hoog. Embryo’s zijn de jongste vorm van het menselijk leven en heel bijzonder. Bij de bevruchting vermengt het genetische materiaal vanuit de eicel en de zaadcel en ontstaat er een nieuw schepsel. Niet het formaat, het ontwikkelingsniveau, de omgeving of mate van afhankelijkheid bepaalt de waarde van dit menselijk leven, maar het menselijk-zijn in zichzelf. Het embryo, hoe klein ook, heeft al typisch menselijk DNA dat informatie bevat over bijvoorbeeld ziekten en haarkleur. Ooit waren u, jij en ik allemaal een embryo. De embryonale periode hoort helemaal bij de levenscyclus van een mens, net als de puberteit en de peuterfase. Daarom moeten we een embryo niet onderwaarderen, maar zien in de eenheid van het menselijk bestaan. En als christenen geloven we dat God zich vanaf het prille begin al bezighoudt met nieuw leven. Zelfs het vormeloos begin van leven ziet Hij al. Dat zijn allemaal redenen om te zeggen: ga voorzichtig om met menselijk leven en blijf weg van de randen. Embryo’s opofferen voor onderzoek is een schending van hun fundamentele beschermwaardigheid.

Risico op grensverschuiving

Ook als je anders aankijkt tegen de waarde van het embryo, valt er tegen embryokweek veel in te brengen. Een belangrijke vraag is waar eicellen om embryo’s te kweken vandaan zullen komen. De eicellen kunnen alleen verkregen worden als vrouwen ze doneren, maar het promoten van eiceldonatie is ethisch zeer omstreden. Een ander bezwaar zit hem in de onderzoeksdoelen. Niet voor niets halen voorstanders van embryokweek vaak het voorbeeld van ivf aan als waardevolle toepassing. Ivf spreekt tot de verbeelding: bijna iedereen kent iemand in zijn/haar omgeving die teleurstelling heeft moeten verwerken in een ivf-traject of juist vol blijdschap een kind kreeg. Maar het is belangrijk om te beseffen dat het toestaan van embryokweek de deur openzet naar allerlei onderzoeken. Ook onderzoek dat gevoelig ligt en grote nieuwe dilemma’s met zich meebrengt.

Opvallend daarin is dat er in het conceptwetsvoorstel formuleringen gebruikt worden die voor allerlei interpretatie vatbaar zijn. Zo staat er bijvoorbeeld dat alleen onderzoek toegestaan wordt waarbij het ‘redelijkerwijs aannemelijk is dat het onderzoeksdoel […] in verhouding staat tot de bezwaren tegen het speciaal voor onderzoek tot stand brengen van embryo’s’ en dat onderzoek toelaatbaar is wanneer het geschaard kan worden onder het terrein van ‘onvruchtbaarheid, kunstmatige voortplantingstechnieken, erfelijke of aangeboren aandoeningen of het terrein van de transplantatiegeneeskunde’. Deze brede, vage formuleringen bieden geen verzekering dat heldere grenzen, nu en in de toekomst, gehandhaafd blijven.

Wetende dat de wetenschappelijke nieuwsgierigheid groot is, baart het voorgestelde wettelijk kader ons dan ook grote zorgen. Er ligt er nog een scala aan interessante onderzoeksvragen als het gaat om het ingrijpen in embryo-DNA om erfelijke ziekten te voorkomen. Maar ik wil ook wijzen op recent nieuws dat er levende muizenpups zijn voortgekomen uit bewerkte cellen van twee mannetjesmuizen2. Experts vertellen dat dit nieuwe wegen opent en dat het in de toekomst misschien mogelijk is dat over menselijke, mannelijke koppels een genetisch eigen kind kunnen krijgen. Technisch is er veel te onderzoeken en is er veel mogelijk. Als je de brug over bent om embryokweek toe te staan, dan zijn er altijd nobele en interessante doelen te bedenken waarom méér kweek mogelijk zou moeten zijn en waarvoor grenzen opgerekt zouden moeten worden. En dat zou betekenen: meer embryo’s die verloren gaan en meer maakbaarheidsstreven. De vraag is wanneer dat zijn tol gaat opeisen.

Grenzen aan maakbaarheid

Het wetsvoorstel om embryokweek mogelijk te maken is nu nog een concept. Deze kabinetsperiode bereiden D66 en VVD de wet voor, om er in een nieuwe regeerperiode over te debatteren en te stemmen. We hebben nu nog tijd om onze stem te laten horen. Er ligt een grote verantwoordelijkheid om deze ruimte te gebruiken en om op te komen voor de beschermwaardigheid van al het menselijk leven. Leven creëren om dit naar jouw wens te onderzoeken en vervolgens te vernietigen: die prijs is te hoog.

Luistert u liever dan dat u leest. Hier is Yvonne Geuze in het programma ‘Uitgelicht’, waar zij spreekt over deze kweekembryo’s.

Dit artikel is met toestemming overgenomen van de website CVandaag. Het originele artikel is hier te vinden.