Fundamentum

Laatst mocht ik een verhaal houden voor een groep docenten van een Reformatorische scholengemeenschap. Dat bestond uit twee delen. Het eerste ging over het ontstaan van de Noorse fjorden tijdens de ijstijd (onderstaande foto). Het tweede was meer algemeen en weidde uit over de kwestie hoe het komt dat binnen de gevestigde aardwetenschap ijstijdverschijnselen, zoals de fjorden, immense ijsschilden, stuwwallen en tongbekkens, die naar hun aard volstrekt extreem en abnormaal zijn, toch worden voorgesteld als normale, alledaagse fenomenen.

Wat betreft de vorming van de fjorden tijdens de ijstijd kwam mijn betoog hierop neer. Kenmerkend voor de ijstijd zijn twee dingen. Allereerst dat er zich immense hoeveelheden ijs op de landmassa’s van Noord Amerika en Noordwest Europa hebben opgehoopt. Maar daarnaast kwamen er tijdens de ijstijd jaarlijks ook enorme massa’s smeltwater onder het ijs vrij. En wel in de vorm van ‘sheet floods’: stortvloeden van water die op een licht hellende, vlakke ondergrond over een breed front met grote snelheid zich zijwaarts verplaatsen.¹

Alles wijst erop, dat een serie ‘sheet floods’, met onvoorstelbare erosiekracht, uiteindelijk de fjorden in het harde rotsgesteente van de Noorse hoogvlakte heeft uitgesleten. Hoe je deze serie ‘sheet floods’ onder de Noorse ijskap kunt verklaren wordt in het eerste deel van dit stuk uitgelegd.

De enorme eroderende werking van smeltwaterstromen wordt direct duidelijk in het voorbeeld van de Dettifoss (onderstaande foto). Bij deze grootste waterval van IJsland hoort een aangrenzende kilometers lange, honderden meter brede en tientallen meters diepe canyon-achtige afwateringsgeul. Dit hele afwateringsstelsel is binnen enkele weken gevormd.² Namelijk toen er door een vulkaanuitbarsting onder een gletsjer een geweldige massa smeltwater ineens vrijkwam; onder de gletsjer was de druk van het smeltwater zo hoog dat er ‘in no time’ een waterval met bijbehorende kilometerslange afwateringsgeul in het harde vulkanisch gesteente werd gefreesd.³

Er zijn meer situaties bekend waarbij ‘sheet floods’ van smeltwater in korte tijd een volledig nieuw landschap modelleerden. Beroemd is het voorbeeld van de Channeled Scablands in het noordwesten van de VS, in de staten Washington, Oregon en Idaho. Daar is aan de eind van de ijstijd een kolossaal smeltwatermeer leeggelopen. Een gebied zo groot als de drie noordelijke provincies van ons land veranderde daarop in mum van tijd in een maanlandschap. De complete bodemlaag werd gestript en in de harde ondergrond van basalt ontstond een chaotisch netwerk van diepe afwateringsgeulen.⁴

Een soortgelijk scenario is van toepassing op de vorming van de Niagara watervallen en het omringende landschap. Hier is het vrijkomen van een vloedgolf van smeltwater, dat zich in een meer onder een noordelijker gelegen ijskap had opgehoopt, de achterliggende oorzaak.⁵

Voor 80 % van Canada geldt, dat het tijdens de ijstijd door een machtig ijsschild was bedekt. Ook hier zijn het subglaciale ‘sheet floods’ van smeltwater geweest die het landoppervlak van Canada onder het ijsschild hebben veranderd in een golvend terrein vol afwateringsgeulen, smeltwaterruggen (eskers) en opgestuwde smeltwaterheuvels (drumlins). Surfend op deze smeltwatervloedgolven werd het landijs met hoge snelheid naar lagere breedte verplaatst.⁶

In de ondergrond van de Noordzee en de provincies Noord Holland, Friesland en Groningen kom je een indrukwekkend netwerk van smeltwatertunnels tegen. Deze tunnels zijn op sommige plaatsen 200 meter diep. Ze zijn in een vroege fase binnen de ijstijd (Elsterien) ontstaan toen het landijs tot aan het tegenwoordige Wieringermeer en Gaasterland over het noorden van ons land schoof. Net als in Canada werden daarbij dikke pakketten landijs , surfend op smeltwater ‘sheet floods’, met grote snelheid in zuidelijke richting verplaatst. Daarbij kerfden deze smeltwatervloedgolven onder het ijs diepe tunneldalen in de ondergrond uit.⁷

Ons land kent nog twee fraaie voorbeelden van landschappen die onmiskenbare sporen dragen van glaciale aquaplaning, namelijk het golfribbel landschap van de Hondsrug, dat zich uitstrekt van Assen tot aan Emmen en de ‘overreden’ keileem complexen bij Steenwijk/Vollenhove en bij Havelte. Op deze drie locaties denderden ijsstromen, voortgedreven door smeltwaterstromen, met een sneltreinvaart over het land, waardoor de ondergrond in een soort golfplatenlandschap veranderde.⁸

En dan is er natuurlijk nog het Kanaal tussen Engeland en Frankrijk. Dat is een brede kloof in het landschap, die is ontstaan toen door de druk vanuit een smeltwatermeer, dat voor een ijskap op de Noordzee lag, de krijtlagen tussen Engeland en Frankrijk opeens werden weggeslagen; daardoor stroomden massa’s smeltwater met grote snelheid vanuit de Noordzee via de ontstane afvoergoot, die nu het Kanaal heet, de Atlantische Oceaan in.⁹

Al deze voorbeelden tonen de opmerkelijke rol van smeltwater tijdens de ijstijd bij het ontstaan van uiteenlopende landschapsvormen. Dit geldt ook voor de Noorse fjorden. Daar gaat het om een hele serie smeltwater ‘sheet floods’. Die hebben honderden meters diepe geulen in de knoertharde rotsen van het Noors hoogland uitgesleten. Hoe is dat in zijn werk gegaan?

In de eerste plaats speelt hier mee, dat in het Tertiair Noorwegen 2 km omhoog is getild (figuur 1, blokdiagram 2).¹⁰ Mainstream wetenschappers beschouwen deze stijging van Noorwegen als een realiteit, maar men tast in het duister naar de oorzaak ervan.¹¹ Vanuit creationistisch perspectief heeft deze opheffing te maken met de na-ijleffecten van de zondvloedtektoniek.¹²

In ieder geval transformeerde door deze ‘uplift’ de restanten van het afgesleten Caledonisch gebergte, die dateren uit de tijd van het Paleozoïcum (dat is voor creationisten tijdens de zondvloed, zie figuur 1 blokdiagram 1), tot de Noorse hoogvlakte: een schuin naar het oosten oplopend plateau dat aan de westkant door een hoog oprijzende stijlrand grenst aan de Atlantische Oceaan (figuur 1 blokdiagram 3).¹³

Daar komt nog bij dat tijdens de ijstijd er veel water uit de Atlantische Oceaan in de vorm van ijs op de landmassa’s terecht kwam. De zeespiegel in de wereldzeeën stond toen zo’n honderd meter lager dan nu. Dat zorgde bij de stijlrand voor een extra grote, abrupte overgang van het Noors hoogland naar de Atlantische Oceaan. Dit betekende een verlaging van de erosiebasis. Daardoor hadden de gletsjers verticaal nog meer ruimte om zich in het Noors hoogland in te snijden. Door diepte-erosie in het Noors hoogland realiseerde het ijs de kortste weg richting het laag staande water van de Atlantische Oceaan. Dat leverde uiteindelijk de fjorden op. De gletsjers volgden bij dit uitslijten van de fjorden de niet al te diepe Tertiaire rivierdalen; die hadden zich (na de zondvloed) in breukzones binnen het Noors hoogland ontwikkeld (figuur 1 blokdiagrammen 2, 3 en 4).¹⁴

In tegenstelling tot de eenmalige smeltwater ‘sheet flood’ die op IJsland het Dettifoss afwateringsstelsel binnen enkele weken in het landschap freesde was het in Noorwegen een hele serie smeltwater ‘sheet floods’ die onder de gletsjers in de Tertiaire rivierdalen het diepte-erosie werk opknapte. Dit gebeuren speelde zich af binnen een tijdsbestek van enige honderden jaren.

Daarmee zijn we uitgekomen bij het sluitstuk in de verklaring van de Noorse fjorden: hoe is tijdens de ijstijd die serie smeltwatervloeden onder de gletsjers op het Noorse hoogland ontstaan? Dit vergt een apart mechanisme. Want het Noorse hoogland is een zogenaamde passieve continentrand. Daar heb je geen actieve vulkanen zoals op IJsland. Hoe kan dan op het Noorse hoogland niet één maar nota bene een hele serie smeltwatervloedgolven onder de gletsjers zich hebben ontwikkeld? Dat is de prangende kwestie waarvoor alleen een buitengewoon mechanisme de oplossing biedt.

Dit mechanisme kan uit de ‘kosmische winter’ theorie, waarmee je de ijstijd kunt verklaren, worden afgeleid. Deze theorie is gebaseerd op een set aanwijzingen dat rond 2350 voor Christus de aarde een heftig kosmisch bombardement heeft ondergaan.¹⁵ Daar vind je onder het ijs op Groenland en op het zuidelijk halfrond de nodige sporen van terug in de vorm van recent gevormde inslagkraters.¹⁶ Alle inslagstof, as en roet die bij dit komisch bombardement vrijkwamen zorgden ervoor dat het zonlicht decennia lang werd tegengehouden, wat een fikse temperatuurdaling op aarde opleverde.¹⁷

Maar ook in de oceanen zijn in die tijd brokstukken kosmisch puin terecht gekomen. Deze kosmische voltreffers in de diepzee genereerden wereldwijd zoveel verdamping van zeewater dat hierdoor een langdurige wereldwijde pluviale periode in gang werd gezet.¹⁸ Door de combinatie van een afkoelende aarde en excessieve neerslag konden zich aan de polen enorme ijsschilden ophopen.

De ‘kosmische winter’ theorie bevat nog een laatste cruciaal aspect. Het geweld van de impacts resulteerde in een plotselinge verplaatsing en herverdeling van massa (magma, water, ijs) aan het aardoppervlak. Deze abrupte herschikking had ook zo z’n effect op de stand van de aardas. Die kantelde en kwam in een schommelbeweging terecht.¹⁹ Dat hiervan sprake is geweest blijkt uit de analyse van bouwwerken (megalieten, tempels, piramiden) die uit de oude beschavingen van de vroege bronstijd dateren. Deze monumenten werden allemaal gebouwd met een gerichtheid op de poolster. Alleen blijkt uit de ligging van deze bouwsels, dat in de loop der tijd deze oriëntatie flink veranderde. Wat impliceert dat de aardas t.o.v. sterrenhemel fluctueerde. Hetgeen betekent dat de aardas in die tijd moet zijn gekanteld en is gaan schommelen.²⁰ Door deze aardasschommeling wisselden in een tijdbestek van zo’n 800 jaar fasen waarin de aardas heel scheef stond af met fasen waarin de aardas rechter stond dan nu (figuur 2).

Waar het nu om draait zijn de effecten van de aardasschommeling op de ijskap, die zich op het Noors hoogland ontwikkelde uit de overvloedige neerslag die door de oceanische inslagen werden opgewekt.

Welnu: bij een zeer scheve stand van de aardas zijn de winters aan de polen heel koud. We zitten dan in een glaciale fase binnen de ijstijd. Deze koude levert, gecombineerd met een pluviale periode, in de wintermaanden enorme ijsaccumulatie op. Maar, nu komt het verrassende punt: de polen zijn bij een extra scheve aardas ieder jaar tijdens de zomer juist extreem warm.²¹ Daardoor hoopt zich dan onder het ijs enorm veel smeltwater op; dat resulteert aan het eind van elke zomer in gletsjer-surges (gletsjerlawines) van het type dat het Dettifoss afwateringstelsel op IJsland heeft gevormd (figuur 3).

Dit gebeurt dus tijdens een glaciale fase, die tientallen jaren kon duren, niet één keer, zoals bij Dettifoss, maar jaar in jaar uit. Door deze dynamiek van enerzijds enorme ijsaccumulatie ’s winters en anderzijds subglaciale smeltwatervloedgolven ’s zomers kerfden de gletsjers steeds dieper hun U-vormige dalen in het Noors hoogland.

Schommelt de aardas tijdens de ijstijd naar een meer rechte stand dan betekent dat aan de polen zachte winters met beperkte ijsgroei en warme zomers. Tijdens zo’n relatief warme interglaciale fase, die ook enige tientallen jaren kon duren, is jaarlijks nog meer smeltwater onder de gletsjers actief dan in de glaciale fasen (figuur 4).

Kortom: tijdens de hele 800 jaar durende ijstijd – die bestaat uit een consequente afwisseling van glaciale en interglaciale fasen – was er continu sprake van extreme smeltwaterstromen onder de gletsjers. Het waren deze smeltwatervloedgolven die de gletsjers de bewegingsenergie gaven om in de Tertiaire rivierdalen van het Noors hoogland honderden meters diepe U-vormige dalen uit te slijten (figuur 1, blokdiagram 4).

Tot zover mijn beschouwing over de buitengewone ontstaansgeschiedenis van de fjorden zoals die kan worden afgeleid uit de ‘kosmische winter’ theorie.

Vanuit dit fjordenbetoog wil ik in het tweede deel van dit stuk laten zien hoe de kennisverwerving in de natuurhistorische wetenschap werkt en welk uitgangspuntenconflict hier speelt.

Dit licht ik toe aan de hand van wat reacties op mijn betoog van enkele docenten, waaraan ik mijn verhaal over fjorden en ijstijd presenteerde. Hun opmerkingen varieerden van: “we hebben genoeg nieuws gehoord om hier verder over na te denken” via “je moet wel enorm schakelen met al die nieuwe inzichten” tot “dit is zo anders en afwijkend van wat je tijdens je opleiding leert”.

Ik proefde de nodige voorzichtigheid en terughoudendheid, die bij nader inzien volstrekt logisch zijn. De docenten namen voor het eerst kennis van de ‘kosmische winter’ theorie, waaruit ik het ontstaan van smeltwatervloeden afleidde die gedurende de ijstijd zo’n prominente rol hebben gespeeld bij de vorming van allerlei landschapsvormen, waaronder de fjorden. Deze theorie klink behoorlijk ‘abnormaal’ als je alleen vertrouwd ben met de ‘normale’ theorie over de ijstijd die je tijdens je studie krijgt ingeprent.

In feite gaat het hier om een frontale botsing tussen de denkbeelden van de naturalistische mainstream wetenschap en een creationistische ‘rand’ wetenschapper, die blijft vasthouden aan Bijbelse tijdskaders. Het verwondert niets dat dit ‘conflict van de eerste orde’ (die gaat over uitgangspunten) wordt beleefd als het ‘normale’ tegenover het ‘abnormale’.

Abraham Kuyper wees hier al in 1898 in zijn ‘Stone-lezingen’ op. Hij stelde, dat de mainstream wetenschap uitgaat van de “hypothese van het eindeloos normaal verloop aller dingen”. Hij voegde daaraan toe, dat de gevestigde wetenschap “deze zienswijze aan ons opdringt als de enig juiste en eist dat we ons bewustzijn daaraan aanpassen“.²² Dat is precies wat je ziet gebeuren als mensen tijdens hun opleiding, zonder enig weerwoord of relativering, de theorieën van de mainstream wetenschap als waarheid ingepeperd krijgen. Het door de mainstream wetenschap aangeleerde is normaal, het alternatief dat door creationisten wordt ontwikkeld is dan abnormaal.

Abraham Kuyper gaat voor dit abnormale. Hij bepleit dat christenen een eigen wetenschap van heel de kosmos optrekken die past bij hun Bijbelse grondslag. Vanuit een Bijbels uitgangspunt wordt de natuurhistorie niet gezien als een oneindig doorlopende geschiedenis van normaal verlopende processen, maar als een in de tijd begrensd en eindig gebeuren dat is aangetast door de zondeval en sindsdien abnormaal functioneert en onderhevig is aan catastrofen van uiteenlopende aard. Normalisten staan dus in de bestudering van de natuurhistorie pal tegenover de abnormalisten – dat is volgens Kuyper het gevolg van het radicale onderscheid in wereldbeschouwing tussen de gevestigde wetenschap (de normalisten) en de creationistische (de abnormalisten).²³

We weten nu veel meer over de natuurhistorie dan Abraham Kuyper. We kunnen stellen dat veel geologische feiten inderdaad in de categorie vallen van abnormaliteiten. Om maar wat te noemen. Dat alle continenten in het Paleozoïcum (volgens creationisten is dat tijdens de zondvloed) zijn afgedekt met dikke pakketten diepzeemodder die vanuit de oceaanbekkens op de continenten zijn gedeponeerd is niet normaal. Nu ontstaan er sowieso geen aardlagen, laat staan pakketten mariene sedimenten die hele continenten bedekken.²⁴ En dat al die aardlagen boordevol zitten met fossielen van zeedieren is ook volstrekt abnormaal. Fossielen ontstaan alleen als organismen snel in sediment worden begraven en dat gebeurt tegenwoordig eigenlijk nooit.²⁵

Dat er perioden zijn geweest waarin de hele aarde lag te roesten (Perm, Trias), episoden waarin er honderden meters dikke zoutpakketten zich in bekkens ophoopten (Perm), fasen waarin zich honderden steenkoolbanden boven elkaar in de aardlagen opstapelden (Carboon), en waarin over de hele wereld immense hoeveelheden biogene kalk op de continenten werden gedeponeerd (Krijt), of dat er op de zeebodem kilometers dikke plateaubasalten zich ontwikkelden (Jura, Krijt), en dat er een tijd is geweest waar in de Alpen machtige aardplaten over elkaar zijn geschoven en sedimentpaketten honderden kilometers zijwaarts werden verplaats (Tertiair) – dat is allemaal niet normaal, niet alledaags, niet ‘business as usual’ (actualistisch), maar volstrekt abnormaal, extreem, extraordinair en van de buitencategorie.

Hetzelfde geldt voor de ijstijdverschijnselen. Dat tijdens de ijstijd een groot deel van Noord Amerika en noordwest Europa onder onvoorstelbaar dikke lagen ijs is bedekt – bij elkaar tientallen miljoenen Aletsch gletsjers (onderstaande foto) die naast en over elkaar liggen; dat er door het ijs vanuit Scandinavië enorme aantallen zwerfkeien naar ons land zijn getransporteerd, dat er op de Veluwe door ijstongen dikke pakketten zand tientallen kilometers opzij werden geduwd, waarbij zich diepe tongbekkens ontwikkelden en hoge stuwwallen oprezen: dat is ook allemaal hoogst buitengewoon. Al deze verschijnselen, die extreem, extraordinair en abnormaal zijn, vereisen ook allemaal een niet-alledaagse, buitengewone, extraordinaire verklaring. Die wordt, voor wat betreft de ijstijdverschijnselen, inclusief de Noorse fjorden, geleverd door het ‘kosmische winter’ scenario.

Wat Kuyper op grond van zuiver theologische overwegingen poneerde kunnen we nu met dieper inzicht in de aard van geologische verschijnselen met grotere stelligheid onderbouwen: dat de theorieën van de mainstream natuurhistorische wetenschap zijn gebaseerd op een foutief uitgangspunt, een denkfout²⁶; namelijk dat men er vanuit gaat dat geologische verschijnselen, die naar hun aard volkomen abnormaal zijn, worden gezien als het resultaat van normale, alledaagse processen; daardoor worden ze ten onrechte als de normaalste zaak van de wereld voorgesteld. Dit impliceert bovendien dat men er vanuit gaat dat al die geologische abnormaliteiten in ‘deep time’ zijn ontstaan. Zo wordt wat extreem en abnormaal is verspreid over denkbeeldige miljoenen jaren en daardoor in onze perceptie ‘verdund’ tot iets wat opeens normale, alledaagse proporties krijgt. Dat is de grote truc die de gevestigde wetenschap met ons bewustzijn uithaalt: zaken die volstrekt buitenissig, extraordinair zijn uitsmeren over miljoenen jaren. Zoals bijvoorbeeld de ijstijdverschijnselen; die worden over een tijdsbestek van 2,6 miljoen jaar ‘uitgerekt’ waardoor ze opeens de gewoonste zaak van de wereld lijken.

De docenten waarvoor ik mijn verhaal hield, gaan binnenkort op studiereis. Die heeft mede ten doel om verwonderd te raken over de fjorden en andere ijstijdverschijnselen. Ze willen daarna iets van die verwondering in hun lessen overbrengen op hun leerlingen.

Deze verwondering zal zich allicht allereerst richten op de primaire beleving van de natuurverschijnselen – hoe prachtig en indrukwekkend die zijn. Maar daarnaast zou er verwondering kunnen worden bijgebracht over het volstrekt abnormale van de geologische verschijnselen die tijdens de ijstijd zijn ontstaan: de fjorden in Noorwegen en de stuwwallen, tongbekkens, zwerfkeien in ons land. In het verlengde daarvan kan zich een verrassend en dieper inzicht ontwikkelen in de wijze waarop kennisverwerving in de natuurhistorische wetenschap werkt: dat de heersende vooroordelen beslissend de interpretatie van de feiten bepalen; en dat langs deze weg in de mainstream wetenschap de meest abnormale feiten ten onrechte als iets dood normaals worden voorgesteld.

Voetnoten