In mijn vorige bijdrage, waarin ik schreef over de Middelaar, kwam Friedrich Schleiermacher (1768–1834) ter sprake.1 Bij deze theoloog zou iemand kunnen vragen wie hij is en waarom hij naar gereformeerde norm moet worden afgewezen. Met Schleiermacher komt men terecht in de zogeheten ethische theologie, die in de negentiende eeuw in de Nederlandse Hervormde Kerk opkwam. De ethischen zetten zich af tegen de vrijzinnigen, maar ook tegen de confessionelen. Er was toen nog geen Gereformeerde Bond. De gereformeerden in de Nederlandse Hervormde kerk werden vooral gevonden onder de confessionelen. Zijn de ethische theologen dan nu nog van belang? Ja, bijvoorbeeld omdat zij nu — ten onrechte — als gereformeerd worden aangemerkt en volop in de belangstelling staan.
J.H. Gunning jr.
Nu ga ik naar J.H. Gunning jr. (1829–1905). Hij was hoogleraar theologie in Amsterdam en Leiden en een prominent vertegenwoordiger van de ethische richting. In 1870 had Gunning al eens aanvechtbare zaken verkondigd: het scheppingsverhaal was een ‘mythe’ en de Heilige Schrift was niet onfeilbaar. Dit kwam hem al op kritiek te staan. De bom barstte in 1878 toen Gunning het eerste deel van Het leven van Jezus publiceerde. De geboorteverhalen werden als ‘legenden’ gekarakteriseerd. Gunning nam die uitgave wel terug, maar de kritiek, ook op een latere uitgave, bleef komen, vooral van Abraham Kuyper (1837–1920). Laatstgenoemde schakelde ook zijn vriend, de predikant dr. Ph. S. van Ronkel (1829–1890), in. Deze was van Joodse afkomst en een zeer scherpzinnig theoloog van volstrekt gereformeerde signatuur. Hij ging overigens niet met Kuypers doleantie mee.
Van Ronkel fileerde Het leven van Jezus van Gunning: messcherp, maar juist. Volgens Van Ronkel deed Gunning te kort aan Christus als Middelaar. De schok was groot. Gunning was immers zo diepgelovig en vroom. Toen hij in Leiden hoogleraar werd wilde hij zelfs — tot verontwaardiging van de studenten — zijn college met gebed beginnen. Gunning was heel boos, vooral op Kuyper. Hij publiceerde zelfs een schuldbelijdenis die Kuyper zou moeten ondertekenen. Gunning was zeer geboeid door Schleiermacher en ook door de theosofie, de oorspronkelijk oude leer van (heidense) godenwijsheid.
Ethisch
Zoals is duidelijk geworden, kennen de ethischen een tweesporenbenadering: wetenschap en Bijbel. Zij erkennen niet de kracht van de belijdenis en willen hun theologie op het leven toepassen. Zij worden wel gekarakteriseerd door: ‘Niet de leer maar de Heer.’ Vroomheid vervangt geen andere leer of godsdienst dan de gereformeerde. De Groningse hoogleraar Isaäc van Dijk (1847–1922), van ethische signatuur, werd eens diep getroffen door een passage uit een werk van de nadere reformator H. Witsius (1636–1708), waar het theologisch betoog van laatstgenoemde overging in gebed. Gelovigheid maakt iemand niet tot gereformeerd theoloog. Gunning pretendeerde ook recht in de leer te zijn. Hij kon niet inzien dat dat niet zo was. Kuyper publiceerde op 17 juni 1885 een artikel in De Standaard met de titel ‘De Heelen en de Halven’. Het moge duidelijk zijn wie de halven waren: de ethischen. En zoals kon worden verwacht, voelde Gunning zich zeer te kort gedaan.
Friedrich Schleiermacher
De Duitse theoloog Schleiermacher is een van de invloedrijkste theologen in de negentiende eeuw. Geloof bij Schleiermacher heeft te maken met ons diepste afhankelijkheidsgevoel. Let wel: het is een gevoel in de mens. Die mens aanvaardt God zonder bewijs. De Schrift komt er daarbij niet aan te pas. De christelijke geloofsleer houdt in: opvattingen van het vrome gemoed die door het verstand in woorden worden omgezet. Schleiermacher spreekt niet tot iedereen, maar tot geschoolde mensen. Zijn uitgangspunt is het gemeenschappelijk geloof. Dat gaat samen met een gemeenschappelijke geest (de Heilige Geest). Dan wordt de wetenschap toegepast.
Uiteindelijk komt de praktische theologie aan bod. Voor de kerk komt er dan een soort hoofdtheoloog, de kerkvorst, die uitleg en aanwijzingen geeft. De kerk is bestuurlijk van boven naar beneden georganiseerd; plaatselijk mag men een eigen ‘belijdenis’ opschrijven. God is een deel van het heelal. Schleiermacher is zo een pantheïst, die de hele natuur goddelijk geïnspireerd ziet. Hij lijkt hierin op Benedictus de Spinoza (1632–1677). Een andere bekende in dat gebied is de rabbijn H.S. Kushner (geb. 1935; ‘Als het kwaad goede mensen treft’). Het goddelijke is het wezenlijke van alle dingen. Jezus is Voorwerp van verheven bespiegelingen. Dit zijn maar enkele grepen en gedachten uit het werk van Schleiermacher. In wetenschappelijke zin moge men smullen van de hoge gedachtenvlucht van Schleiermacher, maar zijn theologie is volstrekt ongereformeerd.
Ethisch in Apeldoorn
In Apeldoorn is de Theologische Universiteit Apeldoorn (TUA) gevestigd, de universiteit van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Aan deze universiteit heeft men zich de laatste jaren nogal met ethische theologen beziggehouden. Te noemen vallen in alfabetische volgorde: Barth, A. van de Beek, Bonhoeffer, Koopmans, Miskotte, Noordmans en de reeds genoemde Schleiermacher.
Wat is het gevaar?
Alvorens ik verder ga, wil ik onderstrepen dat de TUA een theologische universiteit van hoog niveau is in alle opzichten. Ik erken ook de noodzaak dat men zich met andere dan gereformeerde theologen moet bezighouden. Dit is nodig om zich af te grenzen van alles wat niet gereformeerd is. Wetenschappelijk kan het interessant zijn om zich te verdiepen in de ethische theologie, maar uitsluitend om zich daarvan af te grenzen. Het onbetwiste middel tot afgrenzing is de gereformeerde belijdenis.
Reeds Kuyper noemde duidelijk het gevaar van de ethische theologie: het afglijden naar ongereformeerde theologie. Een treffend voorbeeld van afglijden is G.C. Berkouwer (1903–1996), in leven hoogleraar theologie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij werd van orthodox-gereformeerd ethisch. Sommigen noemen hem zelfs modern.
© Gereformeerd Venster. Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de digitale nieuwsbrief Gereformeerd Venster. Abonneren kan via info@gereformeerdvenster.nl of www.gereformeerdvenster.nl. Een abonnement op deze nieuwsbrief is gratis!
