“Het is soms haast niet bij te houden. De moderne maatschappij ontwikkelt zich heel snel. Maar ook kerken lijken op drift te raken. Onderwerpen als vrouwelijke ambtsdragers en homoseksualiteit staan regelmatig op de agenda van synodes. Het lijkt wel of de ene kerk na de andere ‘om’ gaat. Wat is de achtergrond van dit alles? En, raakt het ons? Steeds blijkt dat de manier waarop de Bijbel wordt gelezen sterk uiteenloopt.”¹ Met deze woorden start predikant en theoloog dr. J.M.D. (Jaco) de Heer zijn artikelenserie in De Saambinder over de moderne hermeneutiek.² In dit artikel wil ik deze serie artikelen samenvatten.

Wissels

Aanleiding van de serie is de synode van de Christelijke Gereformeerde Kerken (CGK) over vrouw-in-het-ambt.³ Ook in de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, volgens de auteur ‘lange tijd een bolwerk van rechtzinnigheid’, zijn belangrijke wissels omgezet inzake deze discussie. En binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) is deze discussie al lange tijd passé. Is eenzelfde trend waarneembaar als het gaat om de acceptatie van homoseksualiteit? De Heer: “De synode van de PKN heeft relaties van mensen van hetzelfde geslacht volledig geaccepteerd. Eigenlijk is er nog maar één drempel waar de synode, omwille van het behoudende deel van de kerk, nog niet overheen is gegaan. Dat is volledige gelijkschakeling van het Bijbelse huwelijk van man en vrouw met het homohuwelijk. Het vooruitstrevende deel van de kerk wenst al langere tijd zo’n gelijkschakeling.” De Heer merkt op dat ook binnen de CGK en de GKv ruimhartige geluiden inzake homoseksualiteit te horen zijn. Maar er zijn meer onderwerpen waar de kerk mee te maken krijgt, zoals het brede onderwerp ‘gender’. “Het heeft er veel van weg dat kerken hierover geen uitspraken doen, wellicht omdat het onderwerp nieuwer is dan dat van homoseksualiteit. Een andere oorzaak kan zijn dat de gebrokenheid in het leven van transgenders vaak intenser wordt ervaren dan bij mensen met een homoseksuele geaardheid. Daarom is een pastorale houding zo belangrijk. Dat geldt ook voor homoseksualiteit. Maar, de Bijbel kan alleen de doorslag geven hoe we moeten leven.” ⁴

Schriftgezag

De Bijbel heeft voor de predikant en theoloog absoluut gezag. “Het spreken van God tot de mens, door Zijn Woord, is een spreken met gezag. De Bijbel is niet zozeer een boek waar mensen hun ervaringen met God onder wooden brengen. Het is Gods openbaring, waarin Hij Zichzelf bekendmaakt. Daarvoor schakelde de Heilige Geest mensen in. In dit proces drukten de Bijbelschrijvers – in zichzelf mensen met gebreken – Gods wil volkomen uit. Daar zorgde de Heere Zelf voor. We noemen dit de inspiratie van de Bijbel.”⁵

Verlichting en Romantiek

In navolging van prof. dr. Andres Kinneging (die overigens niet bij naam genoemd wordt) gaat dr. De Heer in op de oorzaken van de verandering van het Westerse wereldbeeld.⁶ Deze verandering had ook gevolgen voor de aard van het Schriftgezag en de nieuwe manier van Bijbellezen. Die liggen volgens De Heer in de Verlichting en Romantiek. Met name de Verlichting ziet De Heer als oorzaak van de verandering in het denken over God, de mens en de Schrift. De Verlichting zette het verstand van de mens centraal, zoals bijvoorbeeld te zien is bij René Descartes. Oudvaders uit de Nadere Reformatie hebben dit gedachtengoed bestreden. Maar de tijdgeest ging, ondanks de waarschuwingen, door: “In het spoor van de Verlichting ging de mens een andere plaats innemen ten opzichte van de Bijbel. Hij staat niet meer onder het absolute gezag van Gods Woord, maar gaat zelf bepalen welke waarde de Bijbel heeft. De Bijbel wordt onderworpen aan het menselijke verstand. Niet meer openbaring door God, maar het begrijpen door de mens staat op de eerste plaats. In feite kwam de Bijbel op de snijtafel van het verstand te liggen.” De zogenoemde historisch-kritische uitleg stelt overal rationele vragen bij. Zelfs het leven, sterven en de opstanding van de Heere Jezus werd betwijfeld. “De historisch-kritische manier van bijbeluitleg groeide uit tot een machtig blok dat veel universiteiten beheerst. En juist dáár worden ook predikanten opgeleid. Hoeveel predikanten hebben de kerkgangers in Nederland een vage, arme boodschap voorgehouden. Op hoeveel plaatsen gebeurt dat nog? Geeft dat ons verdriet?” ⁷

De Heer wijst ook op een andere geestesstroming die invloed heeft (gehad) op onze manier van Bijbellezen: de Romantiek. Nu geen nadruk op het verstand maar op het gevoel. De predikant en theoloog verwijst hierbij naar een interview met de orthodoxe dr. Carl Trueman in het Reformatorisch Dagblad (zie voetnoot).⁸ De Heer: “Met name op het gebied van seksualiteit leidde dit tot een aarrverschuiving. Niet meer de bedoeling die God in Zijn Woord openbaart, is leidend, maar de beleving van de mens. Gods Woord openbaart hoe Hij het huwelijk heeft bedoeld: een levenslange verbintenis tussen man en vrouw, waarbinnen seksualiteit en het krijgen van de kinderzegen aan elkaar zijn verbonden. In plaats daarvan is de seksuele revolutie gekomen en daarbovenop de homo-emancipatie. Je kiest zelf de relaties die bij je passen.” Dit leidt ook tot intolerantie naar degenen die Gods Woord wél centraal willen stellen. “Het accent op het eigen ik leidt er ook toe dat het afwijzen van homoseksuele contacten wordt ervaren als een aanval op iemands hele menszijn.” Het is echter nog verder gegaan. Bleef bij de homo-revolutie het man-vrouw-zijn nog intact, dit is anders bij de ideologie van het transgenderisme. “Niet het lichaam waarmee je bent geboren, maar je gevoel bepaalt of je man of vrouw bent. De innerlijke psychische overtuiging wordt bepalend, het lichaam mag daar eventueel aan worden aangepast.” Ziedaar de ultieme invloed van de Romantiek. De Heer sluit het tweede artikel af met de opmerking dat deze ontwikkelingen (de tijdgeest) de kerken ook niet voorbij gaan. ⁹

Regels bij de uitleg van de Bijbel

Hierboven zagen we dat de Verlichting en Romantiek een stempel hebben gezet ‘op het geestesklimaat in de westerse wereld’. Volgens De Heer krijgt de mens zo ‘een zelfstandige plaats ten opzichte van God en Zijn Woord’ en dat heeft gevolgen voor het lezen van de Heilige Schrift. De Bijbel is duidelijk, maar ‘tegelijkertijd vraagt de Bijbel om uitleg’. Onder invloed van de tijdgeest ziet de theoloog de manier van uitleg van de Bijbel veranderen. Het is daarom belangrijk om stil te staan bij de manier waarop we de Bijbel uitleggen. De regels die gebruikt worden bij de uitleg van Gods Woord wordt hermeneutiek genoemd.¹⁰ De Heer geeft aan dat het belangrijk is dat we de uitlegregels bij Gods Woord uit Gods Woord zelf halen. “God bepaalt hoe Zijn Woord wordt uitgelegd. Een basisregel voor de uitleg van de Bijbel vinden we in 2 Petrus 1:20 (…).” De predikant verwijst daarbij ook naar kanttekening 75 bij de Statenvertaling. “Juist daarom zijn de tekstverwijzingen in de Bijbel zo belangrijk. De ene tekst legt de andere uit. Een moeilijkere tekst kan met behulp van eenvoudiger teksten worden uitgelegd. We spreken hier over de klassieke hermeneutiek.” Deze uitlegregel ligt op de snijtafel van de Verlichting en de Romantiek. “De méns ging de Bijbel uitleggen, niet meer vanuit de Bijbel, maar vanuit zijn verduisterde verstand.” De theoloog laat zien dat deze manier van uitleg grote invloed heeft (gehad) op de protestantse kerken. “In de Gereformeerde Kerken bijvoorbeeld botste de traditionele bijbeluitleg op die van verlichte geleerden. De moderne bijbeluitleg trok aan het langste eind. Kerkelijk ging er een wissel om toen het kerkverband in 1980 het rapport ‘God met ons, over de aard van het Schriftgezag’ aanvaardde. In het rapport staat het zogeheten ‘relationele waarheidsbegrip’ centraal. Dat wil zeggen dat waarheid ontstaat in de wisselwerking tussen de mens en de Bijbel. De waarheid van de Bijbel komt dus niet meer met Goddelijk gezag tot ons. De mens krijgt hierdoor een grotere plaats in de toepassing van de Bijbel in veranderende omstandigheden.” Dit veroorzaakte ook op het gebied van medische ethiek een grote verschuiving. De Romantiek had ten gevolge dat de beleving van de lezer bij de bijbeluitleg een zelfstandige plaats inneemt. “Het gaat niet zozeer om de oorspronkelijke bedoeling van de Heere – de zin en mening van Gods Geest – maar vooral om de wijze waarop ik de tekst uitleg en beleef. De lezer zoekt niet alleen naar de betekenis van de tekst, maar gééft de tekst ook betekenis.” Zo worden ‘Bijbelteksten buiten werking gesteld’, omdat wanneer de lezer zich niet in de teksten herkent (in de beleving), ze kunnen beslissen dat de tekst hen niet raakt.¹¹

Gevoel leidend

De wegen van de klassieke en de nieuwe hermeneutiek gaan uiteen. “De klassieke manier van Bijbeluitleg onderwerpt zich onvoorwaardelijk aan het spreken van God in Zijn Woord.” De denkstappen voor Bijbeluitleg vanuit de Verlichting is volgens De Heer ‘tamelijk herkenbaar’. Dat ligt bij de ‘nieuwe hermeneutiek (…) misschien ingewikkelder, omdat deze een appel doet op ons invoelingsvermogen’. En verder: “Het persoonlijk gevoel is bepalend voor wat de Bijbel zegt. En juist dit appél op het gevoel doet het in onze tijd goed.” De Heer gebruikt twee voorbeelden: de discussie vrouw in het ambt binnen de CGK en de discussie homoseksualiteit binnen de GKV. Tegenstanders van de klassieke hermeneutiek (zoals dr. Bert Loonstra) komen met het verwijt van ‘een statistisch waarheidsbegrip’. Oude teksten zouden dan, volgens Loonstra, zomaar op nieuwe situaties geplakt worden en mensen zouden daardoor ongeoorloofd veroordeeld worden. Volgens De Heer spreekt Loonstra daarmee niet de Schrift na, maar het hart van ‘de moderne mens bij wie de eigen beleving bepalend is’.¹²

Tijdgeest

De artikelenserie kan maar enkele zaken aanstippen als het gaat om hermeneutiek. De Heer verwijst daarom voor een uitgebreidere bespreking naar het tweede en derde deel van de Semper Reformanda-serie met als titel ‘Het onfeilbare Woord’.¹³ In het vijfde deel van deze serie gaat De Heer in op het voorbeeld rond vrouw-in-het-ambt en de omgang met homoseksualiteit. Ik bespreek hier alleen kort wat de centrale vraag ‘Hoe lezen wij de Bijbel?’ raakt. Er wordt in de verschillende kerken steeds meer gecapituleerd voor de tijdgeest. Het adagio is: “De kerk moet niet wereldvreemd zijn, anders raakt de boodschap van de kerk de moderne mens niet meer.” De Schrift is volgens voorstanders als het gaat om vrouw-in-het-ambt niet duidelijk. “Als gevolg van deze onduidelijkheid is er de vrijheid van de Geest, boven de letter van het Woord.” De snelle wending van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt liet ‘de Schriftgetrouwe professor J. van Bruggen (…) ‘met enige verbijstering’ afvragen ‘wat er met zijn kerkverband was gebeurd’. Op het gebied van homoseksualiteit worden ook (langzaam?) de bakens verzet. “Het lijkt een signaal te zijn dat het kerkverband [de GKV, JvM] op termijn het onderwerp in zijn geheel gaat vrijgeven. Een schip op het strand, is een baken in zee!”¹⁴

Het zesde deel in deze serie gaat vooral over synodebesluiten en hoe een lokale gemeente daarmee om moet gaan. De Heer hekelt dat sommige kerken ondanks de synodebesluiten toch een tegenovergestelde keuze maken in zaken die de scheppingsorde aangaan. We laten deze kerkrechtelijke zaken in dit samenvattende stuk rusten, het gaat ons immers om hermeneutiek.¹⁵ In het zevende deel in deze serie sluit De Heer aan bij het zesde stuk over de synode van de CGK rondom vrouw-in-het-ambt. Met vooral een praktische insteek, namelijk kijkend naar de reacties op de synode. Ook dat laten we hier rusten.¹⁶

De lessen voor ons

In het achtste en laatste deel van de serie over hermeneutiek in De Saambinder gaat dr. De Heer in op de lessen voor het kerkverband van de Gereformeerde Gemeente. Hij vraagt zich af of discussies rond vrouw-in-het-ambt en homoseksualiteit ook dit kerkverband kunnen gaan roeren. De Heer is hierover heel helder: “We moeten ons niet vergissen. De tijdgeest waait door alle kerken heen, beïnvloedt menden, ambtsdragers. Dus ook ons!” Volgens de theoloog gaat de beïnvloeding door de tijdgeest zover, dat we denken de Bijbel serieus te nemen maar toch meegaan met de tijdgeest. “We kunnen denken ‘geestelijke pioniers’ te zijn en met verve nieuwe inzichten verdedigen, terwijl een ‘kracht der dwaling’ (2 Thess. 2:11) ons in de greep houdt.” Dit kan als een oordeel over ons komen. “We kunnen de leugen voorstaan, terwijl we denken voor de waarheid op te komen.” Volgens De Heer is een ‘wantrouwen tegen alle gedachten die uit ons menselijk hart opkomen’ het medicijn hiertegen. “Wie zichzelf leert kennen als ‘onbekwaam tot enig goed en geneigd tot alle kwaad’ zal niet snel het stempel van Gods Woord op eigen opvatting zetten.” Daarnaast kan ook de satan overkomen als een engel des lichts.

Het gezonde wantrouwen van onszelf wordt, volgens De Heer, gemist in de vooruitstrevende kerken. “Opvallend is dat moderne opvattingen vooral ingang vinden bij kerken of delen van kerken waar de ontdekkende prediking van Gods wet naar de achtergrond verdwijnt.” Deze prediking staat volgens de predikant ‘haaks op ons gevallen bestaan’. De wet verdwijnt dan achter de liefde. “Zo gaat de autonome mens bepalen wat de wet zegt, terwijl de wetsprediking juist nodig is om onze autonomie te breken.”¹⁷

De gevolgen van de zondeval

Het erkennen van de zondeval is hier belangrijk. “Functioneert de zondeval niet meer, dan wordt het uitgangspunt de gelovige mens. Deze gaat ervan uit dat Gods Geest in hem woont en vertrouwt erop de juiste keuzes te maken.” De Heer geeft aan dat daar ‘waar een bijbels-separerende prediking ontbreekt’ er ‘gemakkelijk’ allerlei ‘vernieuwingen (…) doorgevoerd. Die vernieuwingen worden vervolgens in de Bijbel ingelezen.” Als voorbeeld neemt De Heer Galaten 3:27-28. Op grond daarvan gaat de deur open richting vrouw-in-het-ambt en transgenderisme. “Op grond van Galaten 3:27-28 vindt een gereformeerd vrijgemaakte predikant zelfs dat we rustig genderneutraal kunnen spreken en de gemeente in de kerkdienst mogen begroeten met ‘goedemorgen mensen’. Christenen verabsoluteren immers het verschil tussen man en vrouw niet meer.” Dit soort redeneringen schuiven de scheppingsorde opzij. “Maar Paulus grijpt juist daarop terug als hij, door de Heilige Geest geïnspireerd, het verschil tussen man en vrouw uitlegt (1 Tim. 2:9-15).”

Het gaat hier om een nieuwe manier van Bijbellezen, een nieuwe hermeneutiek. De Heer besluit zijn artikelenserie af met een oproep om de tijdgeest te doorgronden. “Een vanouds traditioneel kerkverband als de Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) wordt in rap tempo een moderne kerk, waarin de boodschap van zonde en genade steeds vager klinkt en de moderne mens het steeds meer voor het zeggen heeft. Wat ons daarom te doen staat? De tijd doorgronden, de geesten beproeven en veel bedelen om het licht van Gods Geest.”¹⁸

Schepping en Evolutie

De predikant ziet ook op het gebied van schepping-en-evolutie wissels omgaan. Ook hier is de manier waarop we de Bijbel lezen belangrijk. De Heer: “Steeds opnieuw is de vraag: Hoe lezen we de Bijbel en welk gezag heeft het spreken van de Heere voor ons?” ¹⁹ In het vierde deel van deze serie komt opnieuw het schepping-evolutie-debat aan de orde. Binnen de klassieke Bijbeluitleg wordt onvoorwaardelijk onderworpen aan het spreken van God. “Spreekt de Heere over zes scheppingsdagen? Wordt dat in het vierde gebod van Gods wet herhaald? Wel, dan biedt de Bijbel geen ruimte om de scheppingsdagen uit te leggen als lange perioden.” Bijbeluitleg in het spoor van de Verlichting neemt echter het verstand en de natuurwetenschap als uitgangspunt. “Het verstand van de mens trekt conclusies uit de waarnemingen in de natuur. Als daaruit blijkt dat het heelal en ook de aarde miljarden jaren bestaan, dan moet Genesis 1 wel op een andere manier woerden uitgelegd.” De vragen die vanuit de natuurwetenschap gesteld worden zijn natuurlijk niet simpel. “Het kan knap lastig zijn als we met een overvloed aan ‘bewijs’ worden geconfronteerd.” Toch wil dr. J.M.D. de Heer op dit punt niet afwijken van Gods Woord. “En toch, de Heilige Geest inspireerde Genesis 1 zoals het hoofdstuk in onze Bijbel staat. Pogingen om schepping en evolutie²⁰ met elkaar te combineren knagen aan het gezag van Gods Woord.”²¹

Scheppingsorde

Volgens diverse voorstanders van nieuwe hermeneutiek is er een ontwikkelingslijn te zien van schepping naar herschepping. Bij Christus’ opstanding waren vrouwen betrokken, dit is ‘een signaal dat ze in de kerk van het Nieuwe Testament ook mogen prediken’. “De orde in de schepping – eerst de man en dan de vrouw – is niet meer zo toe te passen op het heden.” Een minderheid (binnen de CGK Synode 1998) ‘vond dat de scheppingsorde als een raster werd gelegd op de verhouding man en vrouw’. De helderheid van de Schrift mag echter ‘niet worden verduisterd door allerlei culturele ontwikkelingen. Bovendien wordt de orde van de schepping – de mans als hoofd van de vrouw – niet opgeheven door het verlossingswerk van Christus’.²²

Ten slotte

Het is goed om te zien dat er ook binnen de Gereformeerde Gemeenten herhaaldelijk aandacht is voor hermeneutiek, exegese en Schriftgezag.²³ In de artikelenserie van dr. J.M.D. de Heer geen zelfverheffing, maar de hand ook in eigen boezem. Immers: “En deze dingen alle zijn hunlieden overkomen tot voorbeelden; en zijn beschreven tot waarschuwing van ons, op dewelke de einden der eeuwen gekomen zijn. Zo dan, die meent te staan, zie toe, dat hij niet valle. Ulieden heeft geen verzoeking bevangen dan menselijke; doch God is getrouw, Die u niet zal laten verzocht worden boven hetgeen gij vermoogt; maar Hij zal met de verzoeking ook de uitkomst geven, opdat gij ze kunt verdragen.” (1 Korinthe 10:11-13, SV) In dit verband zou het goed zijn om de ‘krachten’ te bundelen (zoals onlangs ook in de hartenkreet van dr. C.P. de Boer te horen was²⁴). Niet omdat we het moeten verwachten van mensen (want dan is het hopeloos), maar omdat de Heere wil werken door de middelen.

Voetnoten