Elke Bijbellezer loopt er tegenaan: Israël dat de Kanaänitische volken uitroeit. Niet als een vergissing, maar op bevel van God zelf. Je hoeft niet overdreven kritisch te zijn om daar moeite mee te hebben. Het zou veel makkelijker zijn als zulke teksten niet in de Bijbel stonden. Hoe kan het dat een God van liefde zoiets beveelt?
De uitroeiing van de Kanaänitische volken komt het scherpst naar voren in Deuteronomium 7, het onderwerp van mijn proefschrift. Deze uitroeiing is een gebod van de Heere, bestemd voor het moment dat Israël Kanaän binnentrekt. Israël moet deze volken volledig uitroeien: een verbond sluiten of hen toch genadig zijn wordt op voorhand uitgesloten. Alles wat met hun godsdienst te maken heeft (altaren, beelden), moet vernietigd worden.
Waar gaat het om?
Laten we eerst eens nagaan wat precies de inhoud en bedoeling van het uitroeiingsbevel is. Israël krijgt de opdracht om de volken die in Kanaän wonen, uit te roeien. Het gaat in Deut. 7 echt om uitroeiing, niet ‘slechts’ verdrijving, zoals wel gezegd is. Dat is echter geen doel in zichzelf. Deze volken moeten niet verdwijnen, omdat Israël op die plaats wil wonen, of uit vreemdelingenhaat. De nadruk ligt in Deut. 7 op het doel van de uitroeiing: Israël bewaren bij de dienst van de Heere alleen. Israël is immers een heilig volk, dat de Heere moet dienen. Wanneer de Kanaänitische volken in leven zouden blijven, zouden ze Israël verleiden om de afgoden te gaan dienen (Deut. 7: 4). In het boek Koningen wordt beschreven hoe dat inderdaad gebeurt: omdat Israël de volken niet uitroeit, wordt het meegezogen in de dienst aan Baäl en Astarte. Dat leidt er uiteindelijk toe dat het oordeel van God over Israël komt. Het is dus niet zo dat Israël niets kan overkomen, omdat dat het volk van God is. Dezelfde bedreiging van Gods oordeel geldt net zo goed voor Israël als het de Heere niet dient.
Het uitroeiingsbevel in Deut. 7 is de meest radicale veroordeling van de volken van Kanaän. Zo begint het Oude Testament niet. In Genesis lijken de voorouders van Israël vreedzaam samen te leven met andere volken. Wel wordt Kanaän genoemd in de vloek van Noach over Kanaän (Gen. 9: 25); daarmee wordt Kanaän vanaf het begin, in zijn oorsprong, getypeerd als verkeerd. Het keerpunt in de houding tegenover de Kanaänitische volken is echter de verbondssluiting bij de Sinaï. Dan wordt Israël gewaarschuwd om geen verbond met deze volken te sluiten (Ex. 23: 20-33). Er wordt dan nog minder expliciet gesproken over uitroeiing van de volken. Deut. 7 is daarin radicaler en geeft Israël daarbij een actieve rol.
Het bevel om de volken uit te roeien, is duidelijk beperkt. Het is geen algemene ‘license to kill’. De opdracht aan Israël is beperkt tot de volken in Kanaän. Deze volken worden in het Oude Testament duidelijk onderscheiden van andere vijanden van Israël, zoals de Moabieten of de Filistijnen.
In het boek Jozua wordt beschreven hoe deze opdracht wordt uitgevoerd. Tegelijk blijkt dan dat dit niet volledig gebeurt: de Kanaänitische volken blijven temidden van Israël leven. Vanwege die ongehoorzaamheid van Israël kondigt de Heere aan het begin van Richteren (Richt. 2: 3) aan dat Hij de volken niet meer zal uitroeien.
Na deze aankondiging wordt Israël ook niet meer aangespoord om met de uitroeiing verder te gaan. Vanaf de tijd van David en Salomo worden de Kanaänitische volken ten slotte opgenomen in Israël. Het gevolg hiervan is dat Israël de praktijken van deze volken overneemt. Deze lijn in het Oude Testament maakt duidelijk dat het bevel om de Kanaänitische volken uit te roeien beperkt wordt tot de vestiging in Kanaän. Alleen al daarom kan het niet zomaar toegepast worden op andere volken of in onze tijd.
Waarom moeten de Kanaänitische volken worden uitgeroeid? In Deut. 7 gaat het vooral over het gevaar van hun godsdienst, waardoor Israël bij de Heere vandaan zou gaan. Elders in het Oude Testament wordt wel expliciet verband gelegd tussen de zonden van deze volken en hun uitroeiing. Als concrete voorbeelden van dingen waar de Heere een afkeer van heeft, worden genoemd: afgodendienst, kinderoffers, waarzeggerij en de seksuele praktijken van de Kanaänitische volken.
Typisch oudtestamentisch?
Wat heeft dit bevel van God om volken uit te roeien, ons vandaag te zeggen? Wat moeten wij met zo’n tekst? Een oplossing die vaak gekozen wordt, is dat er nooit werkelijk een uitroeiing zou hebben plaatsgevonden of dat die ook nooit bedoeld zou zijn. Deuteronomium zou volgens veel geleerden pas geschreven zijn in een tijd dat de Kanaänitische volken niet meer bestonden. Het uitroeiingsbevel heeft dan geen concrete consequenties. Een bezwaar tegen deze opvatting is dat in het Oude Testament zo vaak en in zulke verschillende teksten over de uitroeiing van de Kanaänitische volken gesproken wordt, dat het onwaarschijnlijk is dat dit louter een latere constructie is. En zelfs al zou deze opvatting waar zijn, dan nog blijft staan dat God uitroeiing van mensen beveelt. Hoe is dat mogelijk?
Een andere oplossing die vaak naar voren komt, is dat het bevel om de Kanaänitische volken uit te roeien, typisch past bij het Oude Testament. Het Nieuwe Testament zou dan, daar tegenover, Gods liefde laten zien. Het probleem van dit antwoord is dat zo het Oude Testament aan de kant geschoven dreigt te worden. Bovendien klopt dit antwoord niet. Juist in Deut. 7, waar Israël de opdracht krijgt om deze volken uit te roeien, wordt veel aandacht besteed aan de zegen en de liefde van God. En anderzijds wordt ook in het Nieuwe Testament indringend gesproken over het oordeel van God, zeker in de prediking van de Heere Jezus zelf.
Richtingwijzers
Wat moeten christenen in de 21e eeuw met een bevel van God om de volken in Kanaän uit te roeien? Ik heb daar nog geen uitgewerkt antwoord op, omdat mijn onderzoek nog niet af is. Ik noem wel drie elementen die voor ons denken hierover van belang zijn.
In de eerste plaats zegt onze moeite met zulke teksten iets over onszelf. Wij zijn heel gevoelig voor geweld, zeker als dat geweld gebeurt in naam van een godsdienst. In de tijd van de Bijbel, en ook in vorige eeuwen, werd er anders gedacht over geweld. In de Bijbel komen we de uitroeiing van de Kanaänitische volken dan ook nergens tegen als een moreel probleem. De vraag hoe een God van liefde kan bevelen om mensen te doden, is niet nieuw, maar onze ‘gevoeligheid’ bij dit onderwerp zegt meer over ons dan over de Schrift. Dat is geen antwoord op onze vragen, maar het is wel goed om ons van onze eigen positie bewust te zijn.
In de tweede plaats is het bevel om de Kanaänitische volken uit te roeien nadrukkelijk beperkt. Israël krijgt deze opdracht voor de intocht in Kanaän. Alleen in die situatie en alleen voor die volken geldt dit bevel. Tegelijk wordt steeds benadrukt dat hetzelfde oordeel over Israël zal komen als het Gods geboden niet houdt. Daarom is het niet waar dat je je op zulke teksten zou kunnen beroepen om vandaag mensen te doden. Het bevel om de Kanaänieten uit te roeien heeft een specifieke plaats in de heilsgeschiedenis.
In de derde plaats laat het uitroeiingsbevel wel iets zien over de Heere en Zijn werk. De uitroeiing van deze volken wordt vaak verbonden met hun zonde. Dat betekent niet dat Israël beter was. Het laat wel Gods toorn en Gods oordeel over de zonde zien. De Heere is heilig. Dat is een wezenlijk onderdeel van de Bijbelse boodschap, in het Oude èn het Nieuwe Testament.
De uitroeiing van de Kanaänitische volken heeft een specifieke plaats in de heilsgeschiedenis. Die geschiedenis loopt in het Nieuwe Testament uit op het werk van de Heere Jezus Christus. Nergens meer dan daar komen Gods toorn en Zijn liefde samen. God legt Zijn oordeel op Zijn eigen Zoon, die geen zonde gekend heeft. Daarin toont Hij Zijn liefde voor mensen die dat oordeel verdiend hebben. Alleen in dat licht kun je gaan verstaan wie de Heere is, in Zijn toorn en Zijn ontferming.
Dit artikel is met toestemming overgenomen uit De Wekker. De volledige bronvermelding luidt: Versluis, A., 2010, Genocide op Gods bevel?, De Wekker 119 (23): 8-9.
