Afgelopen week, op 17 november 2021, promoveerde de patholoog en theoloog prof. dr. Piet Slootweg op een proefschrift over dierlijk lijden en Gods goede schepping. Het proefschrift heeft als titel: ‘Teeth and Talons Whetted for Slaughter’: Divine Attributes and Suffering Animals in Historical Perspective (1600–1961).¹In het voorjaar van 2022 zal er bij uitgeverij Brevier ook een handelseditie verschijnen van het proefschrift.² Dit artikel geeft een verslag weer van de promotieceremonie. Het verslag bevat ook enkele annotaties in de vorm van voetnoten.³ Wanneer de handelseditie uitkomt zullen we er, als de Heere het leven geeft, op de website van Fundamentum nog uitgebreid aandacht aan besteden.

De promotieceremonie vond plaats in de aula van de Vrije Universiteit te Amsterdam. De rector van de faculteit ‘Religie en Theologie’ aan de Vrije Universiteit opende de ceremonie met het votum: ‘Our help is in the name of the LORD, who made heaven and earth.‘⁴ Live aanwezig waren naast de kandidaat, de paranimfen en de rector ook wetenschapshistoricus dr. Ab Flipse en de theoloog prof. dr. Wim van Vlastuin. De overige promotoren en leden van de promotiecommissie haakten digitaal via Zoom aan. Het kan een internationale promotieceremonie genoemd worden, omdat de deelnemers aan de verdediging zich op dat moment bevonden van de Verenigde Staten tot aan Nieuw-Zeeland.

Inleiding

Na het votum krijgt de kandidaat, P.J. Slootweg, de gelegenheid om in een kort bestek zijn promotieonderzoek samen te vatten. Hij begint zijn korte inleiding met de aanleiding tot dit proefschrift. De kandidaat deed de volgende observatie. Voorheen dacht men dat de Schepper verheerlijkt wordt door zijn schepping. Nu denkt men dat de doelloosheid, zielloosheid en wreedheid van de natuur het bestaan van een God die voor al wat leeft zorgt onaannemelijk maakt. Slootweg zocht uit of en waarom wij er anders over zijn gaan denken. Volgens Slootweg is er meestal één persoon die daarvoor verantwoordelijk wordt gesteld: Charles Darwin. Met andere woorden: Toen kwam Darwin en toen ging alles mis. Maar is dat zo?⁵ Nee, want zo stelt Slootweg terecht: ook al ‘vóór Darwin kon iedereen zien dat de dieren elkaar niet zachtzinnig bejegenen’. Om dat laatste kracht bij te zetten verwees hij naar een schilderij van een gevecht tussen een leeuw en een tijger, geschilderd door Johann Wenzel (1745-1829).⁶ Slootweg besloot dit verder uit te gaan zoeken en hij formuleerde de volgende onderzoeksvraag: ‘In hoeverre is het afwijzen van de opvatting dat de Schepper te prijzen is vanwege zijn zorg voor dieren verbonden aan de opkomst van Darwins evolutietheorie?‘ Is het echt zo dat wij anders over de natuur zijn gaan denken door deze evolutietheorie? De patholoog en theoloog heeft zich daarom bezig gehouden met teksten van Engelstalige auteurs. Hij deed dus onderzoek naar wat auteurs door de eeuwen heen hebben geschreven over het verband tussen de goedheid van God en het lijden in de dierenwereld. Dit onderzoek bestreek de periode vanaf de vroege kerk tot de moderne tijd. Het zwaartepunt van het onderzoek lag wel bij de laatste vier eeuwen. In het laatste hoofdstuk van zijn proefschrift maakt de geleerde een vergelijking tussen de opvattingen uit het verleden over dit onderwerp met die uit het heden. Er wordt een grote sprong genomen in de inleiding en de kandidaat gaat gelijk naar het heden. Wat zijn de huidige argumenten om de wreedheid in de natuur te kunnen rijmen met een positief beeld van God zoals die ons wordt overgeleverd in de Schrift? Slootweg somt een heel rijtje op, die ik hieronder weergeef:

1. Dieren lijden niet. Een ontkenning van het dierlijk lijden. Hun gedrag lijkt wel op dat van mensen, maar we kunnen ‘niet tussen de oren van het dier kijken’. Dus dat dieren lijden is onze eigen menselijke interpretatie. Dit komt voort uit het denken van Descartes dat dieren ‘automaten’ zijn. 
2. Dieren lijden wel, maar dat is aan God. Het past ons niet om God daarop aan te spreken. Een pleidooi voor de soevereiniteit van God.
3. Dieren lijden als straf voor hun eigen zonden. Dieren hebben volgens sommige theologen ook enige mate van moreel besef. 
4. Het is de schuld van Adam. Adam heeft door de zondeval de hele natuur ontwricht. ‘Alles wat goed en mooi is, is in onvrede geraakt en dierenleed (…) is allemaal de schuld van Adam en is ook de schuld van ons.’ Dit is min of meer de klassieke opvatting die we tegenkomen, maar die in de loop van de tijd ook vaak onder kritiek is gesteld.
5. Boze geesten zijn verantwoordelijk. De duivel is vóór de mens gevallen en heeft de schepping ontwricht. ‘Dat is dus een kwade spirituele tegenmacht’. 
6. Pijn is een noodzakelijk kwaad. Als je geen pijn kunt voelen dan sta je bloot aan allerlei gevaar. 
7. Het lijden van dieren dient een hoger doel. Een geschapen leeuw, met al zijn glorie als de koning van de dieren, toont Gods macht en glorie en dient daarmee een hoger doel. Maar ook een hoger doel ecologisch gezien. 
8. Aan dieren wordt recht gedaan op de vernieuwde aarde. 

Vroeger was het volgens Slootweg eigenlijk vrijwel hetzelfde. Behalve punt drie dat dieren lijden als straf voor hun eigen zonden. Theologen die dit punt naar voren brengen ontlenen hun opvatting ‘aan de door Darwin aangenomen evolutionaire – en dus mogelijk ook morele – continuïteit tussen mens en dier’. Slootweg kan deze opvatting ook wel voorstellen. Hij had pas gelezen in de krant dat chimpansees een gorillababy doodden, niet om deze mensaap op te eten, maar voor de fun.⁷ Slootweg vindt daarom de gedachte dat dieren elkaar bewust kwaad doen helemaal nog niet zo ver gezocht. Volgens de kandidaat is de kern van zijn betoog dat er is helemaal niet zoveel veranderd sinds Darwin en de opkomst van de evolutietheorie.

Slootweg sluit zijn inleiding af met vier conclusies:

1. De evolutietheorie van Charles Darwin vormde historisch gezien geen keerpunt in het debat over het lijden van dieren. Nauwelijks verschil tussen de periode vóór en ná Darwin.
2. Er is één duidelijk uitzondering: namelijk dat dieren kunnen lijden vanwege hun eigen zonden. Volgens Slootweg is dit een minderheidsopvatting. Maar wel een opvatting die terug te voeren is op het idee van Darwin dat er een morele continuïteit is tussen mens en dier.
3. Het probleem van het lijden van dieren werd niet pas als probleem ervaren ná Darwin. Al veel eerder werd hierover nagedacht.
4. Het probleem van een goede Schepper die toelaat dat dieren lijden wordt ‘niet opgelost door Darwins evolutietheorie te ontkennen, maar wordt evenmin verergerd wanneer we deze theorie accepteren’.

Na deze inleiding wordt het woord teruggegeven aan de rector.

Wordt de komende tijd vervolgd.

Voetnoten