Als schepen in de mist varen gereformeerde Bijbeluitleggers (hermeneuten) van diverse kerkelijke afkomst regelmatig langs elkaar heen. Stellingen worden ingenomen. Dit roept de vraag op: Kunnen we met elkaar fricties in de Bijbeluitleg nog te boven komen? Of is relativeren onmogelijk?

In de hermeneutiek geef je rekenschap van je methode van uitleg en leg je verantwoording af van je leeswijze. Kortom, in de hermeneutiek vallen de beslissingen. Drie belangrijke gezichtspunten zijn hierbij cruciaal: de plaats die je toekent aan de Bijbel, aan de geloofsgemeenschap die we ”kerk” noemen en aan de lezer of uitlegger.

Deze drie variabelen hebben invloed op de uitleg van de Bijbel en staan in verhouding tot elkaar. Wat is de plaats van de Bijbel? Wat is de rol van de kerk in de Bijbeluitleg? Welke is rol van de uitlegger, de lezer? Ik heb in mijn hermeneutische dissertatie ”Viva Vox Dei” aangetoond dat het in de gereformeerde theologie beleden zelfgetuigend karakter van de Bijbel (autopistie) de verbinding legt tussen deze drie.

Echter, over de afzonderlijke invloed van deze drie variabelen zijn gereformeerde Bijbeluitleggers het lang niet altijd eens. Over de tekst van de Bijbel en hoe je deze exegetisch moet benaderen, zijn onder hen verschillen van opvatting. Bijvoorbeeld over hoe je de oorspronkelijke culturele context weegt in de uitleg.

Ook als het om de rol van de kerk gaat, schuurt het. Men vindt elkaar in de afwijzing van de opvatting van de Rooms-Katholieke Kerk, namelijk dat de kerk over de uitleg van de Schrift regeert. Wel hanteren gereformeerde Bijbeluitleggers de klassieke hermeneutische regel van de ”analogia fidei”: je legt de Bijbel uit in overeenstemming met het geloof zoals dat in de christelijke gemeenschap wordt beleden. Maar voor sommigen betekent dit dat de theologische lezing van hún kerk de enige juiste is. Anderen leggen de lat minder hoog. Zij houden halt bij de oecumenische geloofsbelijdenissen.

Bij de rol van de lezer wordt het nog spannender. Op die interpreterende mens hebben calvinisten het niet zo. Sommige gereformeerde Bijbeluitleggers plaatsen de mens zelfs buiten de hermeneutiek. Ze maken hem onzichtbaar en tijdloos.

Kerkscheuringen

Het is nodig dat we inzien dat in het proces van het uitleggen van de Bijbel de rol van zowel de interpreterende kerk als de uitlegger niet te verwaarlozen is. Je krijgt voeling met dit probleem wanneer je de grenzen van tijd en land overgaat en commentaren leest van christenen uit de Vroege Kerk of uit andere kerkelijke tradities. Of, iets dichterbij, wanneer je de tentoonstelling over Maria Magdalena in het Catharijneconvent in Utrecht bezoekt. Je ontdekt dan dat de kerk en de mens een veel grotere rol spelen bij Schriftuitleg dan onder veel reformatorische christenen voor waar wordt gehouden.

Mondiaal en in de historie is er een grote verscheidenheid aan Bijbeluitleg, zowel op het gebied van ethische en praktische toepassingen als op het gebied van wat je als het belangrijkste van het geloof ziet. In het negeren van de culturele context schuilt een groot gevaar. Doe je dat, dan kom je in een situatie terecht waarin iets stellig voor waar wordt gehouden in de naam van God, terwijl het feitelijk voor waar wordt gehouden in de naam van mensen. Iets kan dan stellig waar zijn, bezien door de culturele leesbril van de kerk of de uitlegger, maar de geschiedenis biedt genoeg voorbeelden van Bijbeluitleg die de kerk en de uitlegger later moesten herroepen. Er zijn meerdere varianten te bedenken op het misplaatste ”God wil het” van de initiatiefnemers van de kruistochten

Juist daarom is het in een (Bijbelse) hermeneutiek van belang om, naast het primaat van het Woord, de rol van de kerk, de geloofsgemeenschap én de individuele uitlegger nauwgezet te onderzoeken en te definiëren. Wat is hun invloed op de uitleg die voorligt? Welke culturele leesbril hebben zij op? Wordt de Schrift door hun culturele context niet vooral ”ingelezen” in plaats van ”uitgelezen”?

Hun rol is evident. Discussies met betrekking tot Bijbeluitleg over het scheppingsverhaal, de vrouw in de gemeente, ambten en kerkvormen en theologische kwesties over belofte en verbond worden op veel plaatsen in de wereld door onderlegde Bijbellezers als irrelevant ervaren. In het kleine Nederland leiden ze tot kerkscheuringen.

Luisterhouding

Expliciete aandacht voor de invloed van cultuur op kerken en lezers werkt corrigerend op methoden van uitleg die de neiging hebben het gelijk te bevestigen, zowel naar de kant van de voorstanders van een uitleg als naar die van de tegenstanders. Juist door je culturele invloed –ieder mens, in welk tijdsgewricht dan ook, is kind van zijn tijd– onder ogen te zien en je beperkingen te erkennen, voorkom je al te stellige uitspraken over wat wel en niet Bijbels is. Dit geldt voor zowel de progressieve als de conservatieve uitleggers. Overschatters én onderschatters van de cultuur vallen namelijk in dezelfde zonde: die van het onvoldoende onderkennen van de natuurlijke blindheid van de mens en de noodzaak van de innerlijke verlichting door de Geest van God. Juist het inzien van deze beperkingen brengt ons bij de gereformeerde belijdenis dat God met Zijn Geest door Zijn Woord getuigenis geeft. Het brengt tot de oefening van de nimmer te verwaarlozen luisterhouding: „Spreek, Heere, want Uw knecht hoort.”

Gereformeerde Bijbeluitleggers herkennen elkaar in de aanvaarding van de fundamentele artikelen van het christelijk geloof. Als het gaat om Jezus, de Heere, en het belijden van Gods drie-eenheid, dan is daarover overeenstemming. Als het gaat om de noodzaak tot wedergeboorte en geloof in de opgestane Heere, dan is er eensgezindheid. Toch is gereformeerde hermeneutiek altijd ongemakkelijk, omdat deze niet gebaseerd is op een mechanische formule waarmee de Bijbeltekst op iedere plaats en op elk gewenst tijdstip kan worden uitgelezen. Ze is gefundeerd op het zelfgetuigenis van de Schrift. Ze belijdt een tijd- en plaatsbetrokken uitleg in de gemeente. De Bijbel kan telkens opnieuw de levende stem van God zijn.

Gereformeerde hermeneuten erkennen dat Gods Geest blaast waarheen Hij wil en wie kent Zijn weg? Als uitleggers beseffen zij enigszins dat ze op de tast zoeken, omdat zij nog zien „door een spiegel in een duistere rede” (1 Korinthe 13:12).

Ontmoeting werkt kalmerend, zoals bij de Israëlieten en de stam van Ruben, Gad en Manasse in Jozua 22. In de ontmoeting over een interpretatieverschil werd een broederoorlog in de kiem gesmoord. En de uitkomst? Zij loofden God.

Dit artikel is met toestemming van de auteur overgenomen uit het Reformatorisch Dagblad. De volledige bronvermelding luidt: Doleweerd, J.H. van, 2021, Reken in Bijbeluitleg met culturele context, Reformatorisch Dagblad 51 (138): 32-33 (artikel).